نظريه تغيير اجتماعي در جامعه شناسي

در بين جامعه شناسان، اين امر كاملاً شناخته شده است كه هواداران نظريه تضاد، فقدان نظريه تغيير اجتماعي در جامعه شناسي را محكوم كرده اند، در حاليكه هواداران جامعه شناسي تاريخي نيز نبود تاريخمندي در جامعه شناسي را محكوم نموده اند( درايستل در ولر، 1976).

 با وجود اين، واقعيت دارد كه مطالعه تغيير اجتماعي از قبيل نوسازي (Modernization)، صنعتي شدن (industrialization) و تطور اجتماعي، زمينه فعاليت بسياري از آثار برجسته اي بوده كه اخيراً پيرامون اين مسئله تمركزداشته اند. بخصوص جالب توجه اين است كه مرحله اخير نظريه تغيير اجتماعي ديگر با تنظيم و صورت بندي گزاره هايي پيرامون روندهاي عام توسعه ،مشخص نمي شود؛ نظريه اي كه مرحله كلاسيك تغيير اجتماعي بود. مرحله كنوني در سطح پيشرفته تري از تحليل مولفه هاي تغيير اجتماعي، تصريح محرك هاي معطوف به توسعه و صورت بندي شرايط توفيق با شكست صنعتي شدن و نوسازي قراردارد (همچون آثار آبزنشتات ، 1966 ؛ اتزيوفي ، 1968؛ لنسكي ، 1966؛ توميناگا ، 1965؛ تساف ، 1975).

نكته اينجاست كه اين مساعي مي توانند از يكسو بطور استثنايي بعنوان نمونه هاي نظريه پردازي پيرامون عناصر تاريخي از نقطه نظر جامعه شناختي تلقي شوند و از سوي ديگر بعنوان تلاشي براي پويايي تحليل جامعه شناختي بشمار روند.

جهان در چهل سال پس از جنگ جهاني دوم تاكنون شاهد رويدادهايي بوده كه علاقه نظريه پردازان تغيير اجتماعي را به خود جلب كرده است. رويدادهايي چون« مصرف بسيار انبوه» جوامع مابعد صنعتي ايالات متحده و كشورهاي اروپاي غربي و صنعتي شدن اخير ژاپن، تلاش اتحاد شوروي و كشورهاي اروپايي شرقي براي توسعه اقتصادي متفاوت با نوسازي ممالك سرمايه داري و دولت هاي جديد تازه استقلال يافته اي كه در پي گذار و انتقال ساختارهاي اجتماعي سنتي شان، از رهبري نخبگان نوسازي شان بهره مي جويند.

پوپر فقط كاربرد روش علم فيزيك را به عنوان روش علمي به رسميت مي شناسد

در بين تحقيقات انجام شده پيرامون جامعه شناسي اين روندها، تحول مفهوم سازي شاخصهاي صنعتي شدن و نوسازي و تحول و توسعه تطبيقهاي بين المللي ميزان توسعه اقتصادي و سياسي به چشم مي خورد ( همچون آثار بنديكس ،1964؛ آيزنشتات ،1964 ؛ ليپست،1959). كوششهايي نيز براي ارزيابي و صورت بندي مجدد نظريه تطور اجتماعي وجود داشته كه در پي انطباق شكل كلاسيك جامعه شناسي قرن 19 با شناخت تحولات اخير نظريه اطلاعات جهت آزمون رابطه بين تطور بيولوژيك و اجتماعي بوده است ( همچون آثار لنسكي ، 1987؛ پارسنز ، 71 و 1966 ).

چرا عليرغم غناي مطالعات تغيير اجتماعي در جامعه شناسي اخير ، كساني وجود دارند كه اين مطالعات را ارزيابي نكرده و جامعه شناسي را به دليل نبود مطالعات تغيير اجتماعي و عناصر تاريخي مقصر مي دانند؟ چرا حتي امروزه نيز توجيهاتي براي تعارض « جامعه شناسي گرايي» با « اثبات گرايي تاريخي » وجود دارد؟ بهرحال هدف اين مقاله بررسي موقعيت كنوني تحقيقات تغيير اجتماعي از يك چشم انداز جهاني است تا گونه هاي اصلي نظريات تغيير اجتماعي را براساس روش شناسي هاي عمده تصريح كرده و آنها را در مورد تغيير اجتماعي در ژاپن به كار ببرد.

نگرشي در تغيير اجتماعي

تغيير زودگذر در جهان فيزيكي را مي توان به طور مستدلي تحت عنوان تبديل منظم وضع موجود، تشريح كرد. تغيير تطوري در دنياي بيولوژيك نيز مي تواند عيناً بعنوان عمل انتخاب طبيعي در انواع ژنها بدون دخالت عوامل ذهني مثل انگيزش و آگاهي تشريح شود. ولي چنين تغييراتي در مورد فرد مصداق ندارد. فرايند تطوري در دنياي اجتماع ، اساساً واقعه اي تحت تاثير كنش انساني است.  قبل از ورود به مبحث انواع روشها، توضيح اندكي پيرامون مفهوم تغيير اجتماعي، ضروري بنظرمي رسد.  تغيير اجتماعي، تغيير وضع نظام اجتماعي است.

اثباتگرايي : رويكرد ناتوراليستي

با وجودي كه اصلاح پوزيتيويسم يا اثباتگرايي بارها مترادف تجربه گرايي (empiricism) بكار رفته است ولي تجربه گرايي در مقابل مفهوم اصالت پيشينی گرایی apriorism) ) و اثباتگرايي به قول كنت و سن سيمون در مقابل تفكر غيرعلمي مثل الهيات (theology) و متافيزيك قرار دارد.

كارل پوپر زماني مدعي شد كه قانون تطور احتمالاً نمي تواند در بطن روش علمي گنجانده شود چه علم زيست شناسي، چه جامعه شناسي و بيان حكم وجود يك روند، قانون همه گير و جهان شمولي نيست ( پوپر، 1957).  ولي آيا مامجازيم كه تلاش و مساعي جامعه شناساني از قبيل اسپنسر تا پارسنز را در طراحي نظريه تطور اجتماعي، خارج از متن روش علمي بدانيم؟ در اين ادعا و استدلال، مسئله اصلي معياري است كه براي تعيين علمي بودن بكار رفته، خواه فرمول درون متن روش علمي باشد، خواه نباشد.

روشن است كه پوپر فقط كاربرد روش علم فيزيك را به عنوان روش علمي به رسميت مي شناسد. ولي من برعكس معتقدم كه مثالهاي ناتوراليسم در علوم اجتماعي محدود به روش فيزيك نبوده  و ناتوراليسم بيولوژيك بخصوص در جامعه شناسي موفق تر از ناتوراليسم فيزيكي بوده است.  غليان گزاره هاي روند در زمينه نظريه تغيير اجتماعي نيز ناگزير از همين موقعيت روش شناختي است . با وجوديكه شايد اين گزاره ها با معيار پوپر غيرعلمي جلوه كند ولي جامعه شناسان بسياري به عناوين مختلف در پي صورتبندي روند خاص و كشف شرايطي هستند كه ظهور چنين روندي بدان وابسته است.

اثباتگرايي : رويكرد سيستمي

اثباتگرايي، پس از افرادي چون سن سيمون، اگوست كنت،  ميل  و اسپنسر وارد مرحله جديدي شد كه با ظهوراثباتگرايي منطقي حلقه  وين همراه بود.  نوآوري مهم روش شناسي علمي كه توسط اثبات گرايان منطقي مطرح شد عبارت بود از توضيح اينكه براي نيل به يك عبارت تركيبي و تجربي، نه تنها مشاهدات تجربي اجتناب ناپذيرند،  بلكه گزاره هاي علم منطق و رياضيات نيز كه عاري از محتواي تجربي بوده  ولي بعنوان حشو و زوائد يا همانگويي (tautology)  بطورغيرقابل تغييري همواره حقيقي اند و گريز ناپذير مي نمايند.

فهرست مطالب

طرح مسئله

نگرشي در تغيير اجتماعي

اثباتگرايي : رويكرد ناتوراليستي

اثباتگرايي : رويكرد سيستمي

ايدآليسم : تاريخگرايي

ايدآليسم : نظريه ديالكتيك

كاربرد مورد تغيير اجتماعي در ژاپن

يادداشتها

منابع و مآخذ