قانون جدید مجازات‌های جایگزین حبس برای مجرمان

این قانون مهمترین قانون در چند سال اخیر است و ارتباط عمیقی با نظم اجتماعی دارد، این قانون یک سری از مقررات پیشین را نسخ کرده اما بعضی از مواد آن هنوز در قانون جدید اعتبار دارد، مانند مواد زیادی از کتاب پنجم قانون قبلی. بنابراین نباید قانون قبلی را کاملاً  ملغی تلقی کرد.

این تحقیق از سه مبحث تشکیل شده است که در مبحث اول به صورت کلی قانون جدید مجازات اسلامی جایگزین حبس برای مجرمان را بررسی نموده ایم و در مبحث دوم قانون جديد مجازات اسلامي از حذف سنگسار تا مجازات جايگزين حبس و در مبحث سوم  مجازات‌های جایگزین حبس و قانون جدید مجازات اسلامی را مورد بررسی قرار داده ایم.

 مبحث اول:

(کلیات)

قانون جدید مجازات اسلامی مجازات‌های جایگزین حبس برای مجرمان

متأسفانه عده‌ای گمان می‌کنند قانون پیشین به‌طور کامل از نظام جزایی ایران حذف شده که این یک تصور نادرست است. قانون جدید بحث‌های زیادی را در دل خود دارد و در  مدت زمان کوتاه نمی‌توانیم به بسیاری از مسائل آن بپردازیم بنابراین آنچه عرض می‌کنم کلیات و نوآوری‌های این قانون است، در حال حاضر این قانون لازم الاجراست. قانون جدید با قانون قبلی بسیار متفاوت است و مشکلاتی که در قانون قبلی وجود داشت در این قانون نیست. اما اینکه آیا مواد قانون جدید قابلیت پیاده شدن در نظام قضایی ما را دارد یا نه، باید دید رویّه قضایی که پیرامون این قانون شکل می‌گیرد چگونه عمل می‌کند.

از چند سال پیش موضوع بازنگری در قانون قبلی مطرح بوده است. قانون قبلی تنها 63 ماده راجع به کلیات داشت ولی حجم کلیات قانون جدید 3 برابر بیشتر است و در مجموع قانون جدید 728 ماده دارد ضمن اینکه قانون جدید نیز به‌صورت آزمایشی و برای مدت 5ساله اجرا می‌شود.

این قانون در ماده 19 خود تعزیرات را به 8 درجه تقسیم کرده است؛ حبس تعزیری درجه اول سنگین‌ترین نوع آن است که حبس 25 سال، جزای نقدی تا یک میلیارد ریال،‌ مصادره کل اموال و انحلال شخص حقوقی یا به‌اصطلاح اعدام اداری است و حبس درجه 8 خفیف‌ترین نوع آن بوده که حبس تا 3 ماه، جزای نقدی تا 10 میلیون ریال و شلاق تا 10 ضربه را شامل می‌شود. این بدین معنی است که قاضی در حکم خود به درجه تعزیر اشاره می‌کند.

تقسیم بندی مجازات تعزیری به هشت درجه و گسترش دامنه‌های مجازات تکمیلی، مجازاتی که علاوه بر کیفر اصلی برای مجرم تعیین شود و تبعی، مجازاتی که علاوه بر مجازات اصل خود به خود و به‌موجب قانون به مجرم تعلق می‌گیرد و همچنین مجازات اشخاص حقوقی از نکات برجسته این قانون است. در بحث قصاص نیز با قانون قبلی تفاوت‌های زیادی داشته و مشکلات اجرایی را تا حدودی حل کرده است. در زمینه دیات نیز مقرر شده مبلغ آن سالانه تعیین شود و مانند قانون قبلی که شتر و دینار و حله یمن را ملاک تعیین قیمت دیه می‌دانست که بسیار غیرعملی نیز بود حذف شده که نکته پسندیده‌ای است.

در بحث قصاص تغییرات قابل توجهی داشته که در برخی موارد متهم را از بلاتکلیفی و حبس طولانی خارج کرده است و به‌خلاف تصور برخی از افراد مجازات رجم در ماده 225 همچنان وجود داشته اما در خصوص نحوه اجرای آن حکمی وضع نشده است.

یکی از نکات برجسته این قانون جایگزینی مجازات حبس با مجازات‌های جایگزین است. مجازات‌های جایگزین حبس همان‌طوری که از نامش پیداست به‌جای حبس مجرم، وی را وادار به ارائه خدمات عمومی، پرداخت جزای نقدی و محروم از حقوق اجتماعی می‌کند. زندان به‌عنوان مجازات، برخی مزایا و برخی معایب دارد؛

از جمله معایب این نوع مجازات بالا بودن درصد تکرار جرم میان کسانی است که سابقه حبس دارند؛ یعنی کسانی که سابقه زندان دارند، پس از آزادی،‌ بیشتر از دیگران مرتکب جرم می‌شوند. بخشی از این موضوع،‌ به‌دلیل قطع ارتباط زندانی با جامعه است. پس از آزادی به‌دشواری می‌تواند مانند فردی عادی به زندگی ادامه دهد؛ بنابراین نظام‌های کیفری مختلف برخی راه‌ها را برای رفع این مشکل پیش‌بینی کرده‌اند. نظام نیمه‌آزادی با این قانون در نظام کیفری ما وارد شده است.

نظام نیمه‌آزادی شیوه‌ای است که براساس آن محکوم می‌تواند در زمان اجرای حکم حبس، فعالیت‌های حرفه‌ای، آموزشی، حرفه‌آموزی، درمانی و نظایر آن را در خارج از زندان انجام دهد و اجرای این فعالیت‌ها زیر نظر مراکز نیمه‌آزادی است.

تدوین کنندگان قانون مجازات اسلامی قصد دارند با در نظر گرفتن شرایط نیمه‌آزادی برای زندانیان که مجازات حبس‌شان سنگین نیست،‌ امکان حضور این مجرمان در جامعه را حفظ کنند زیرا در این صورت برگشت این افراد به جامعه،‌ آسان‌تر خواهد شد. مشکل دیگری که مجازات حبس به‌دنبال دارد،‌ هزینه‌های اقتصادی فراوان برای جامعه است‌؛‌ اگر چه مجازات زندان در ایران و در همه‌جای جهان به‌عنوان مجازاتی کارآمد درباره برخی از جرایم مورد استفاده قرار می‌گیرد، برخی معایب آن که پیش از این نیز به آن اشاره کردم،‌ باعث شد که نظام‌های کیفری به‌فکر یافتن مجازات‌های جایگزین برای زندان و حبس‌زدایی از نظام جزایی خود باشند.

در این قانون نیز چنین اتفاقی افتاده است و مجازات‌هایی که به‌عنوان جایگزین حبس در این قانون نام برده شده،‌ عبارتند از: دوره مراقبت،‌ خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی، جزای نقدی روزانه و محرومیت از حقوق اجتماعی که با ملاحظه نوع جرم و کیفیت ارتکاب آن،‌ آثار ناشی از جرم،‌ سن ، مهارت، شخصیت،‌ سابقه مجرم،‌ وضعیت بزه‌ و سایر اوضاع و احوال از قبیل گذشت شاکی و وجود جهات تخفیف،‌ تعیین و اجرا می‌شود.

قانون جدید مجازات اسلامی دست قضات را تا حدود زیادی باز گذاشته است؛ در یکی از مواد آن بحث تعویق صدور حکم مطرح شده که کاملاً جدید است. در تعزیرات درجه 1 تا 8 قاضی می‌تواند با احراز شرایطی، صدور حکم را از 6 ماه تا 2 سال به تعویق بیندازد؛ اگر در مدت تعویق متهم جرمی دیگر مرتکب نشود با توجه به گزارش مددکار اجتماعی و نیز ملاحظه وضعیت مجرم، دادگاه می‌تواند حکم به معافیت از مجازات را صادر کند.

در پاسخ به این سؤال که آیا ممکن نیست این ماده قانونی به ایجاد نوعی فساد پنهان بین قضات دامن بزند، این درست نیست که ابتدا قاضی را در مظان اتهام قرار دهیم، وقتی چنین تأسیسی به وجود می‌آید باید خوشبینانه به موضوع نگریست. به‌نظر بنده نباید این نگرش را داشت، چرا که  قاضی فقط مجری قانون است. اگر بگوییم اینجا تالی فاسد دارد پس باید در موارد دیگر نیز تالی فاسد وجود داشته باشد. در واقع طرح این بحث اشتباه است زیرا در قانون قبلی هم مطرح بود. اگر این طرز تفکر را صرف‌نظر از بی‌اساس بودن و تنزل شأن قضاوت در جامعه داشته باشیم،‌ از ابتدا در اجرای قانون اختلال پیش می‌آید. ما چنین تأسیس مشابهی در قوانین کیفری سایر کشورهای دنیا نیز داریم حتی در برخی از کشورها قضات بسیار قدرت عمل بیشتری دارند ولی این مباحث اصلاً مطرح نمی‌شود.

فهرست مطالب:

مقدمه:

مبحث اول:

(کلیات)

قانون جدید مجازات اسلامی مجازات‌های جایگزین حبس برای مجرمان

مبحث دوم:

قانون جديد مجازات اسلامي از حذف سنگسار تا مجازات جايگزين حبس

بند اول: جزئيات قانون جديد

بند دوم: تقسيمات هشت‌گانه مجازات‌هاي تعزيري

بند سوم: توسعه مجازات‌هاي تكميلي و تبعي

بند چهارم: تعويق در صدور راي

بند پنجم: اعمال مجازات‌هاي كودكان و نوجوانان

بند ششم: معافيت مجرم از مجازات

بند هفتم: زمان ابلاغ قانون جديد

مبحث سوم

مجازات‌های جایگزین حبس و قانون جدید مجازات اسلامی

نتیجه گیری

منابع و مآخذ