حضانت در قانون ایران با نگاهی به کنوانسیون حقوق کودک

اطفال ایرانی در نظام حقوق ایران مادام که به سن بلوغ (پسر 15 سال و دختر 9 سال ) یا رشد نرسیده باشند محجور تلقی می شوند و نیاز به حمایت کسانی دارند که به نام و از طرف آنها اقدام به ایجاد رابطه حقوقی می کنند . این حمایت موضوع بررسی و کنکاش حاضر است .

 مسؤولیت والدین در امر حضانت از اداره اموال اطفال اختصاص به نظام حقوقی ایران ندارد ، بلکه در نظام های حقوقی دیگر نظیر فرانسه ، ژاپن ، کره نیز وجود دارد : با این تفاوت که این دو مفهوم از هم مجزا هستند ، ولی والدین اطفال درنظام های حقوقی اخیر دارای حقوق و تکالیف مشابه دربرابر اطفال و اداره اموال آنها هستند.

صرفاً با وضع قوانین نمی توان حقوق افراد ، به ویژه کودکان را ، تأمین نمود، بلکه برای رسیدن به جامعه مطلوب علاوه بر قانون ، باید زمینه اجرایی قانون را نیز فراهم ساخت .

دولت (حکومت ) نیز باید ضمن حفظ حریم خصوصی خانواده و تأیید حقوق افراد ، بنابه وظیفه خویش از ایشان حمایت کند و با آگاهی دادن به جامعه ، بالابردن سطح فرهنگ جامعه ، شناساندن ارزش های اخلاقی و اجتماعی زمینه اجرای قوانین حمایتی را فراهم سازد .

کودکان ، زنان و مردان آینده اجتماعند و حیات انسانی بر آنها تکیه دارد . در شریعت اسلامی احکامی برای حفظ و بقای کودکان از زمان دمیده شدن روح، بلکه قبل از آن تاهنگام جوانی و بلوغ تشریع شده است حقوقی کودک پس از زاده شدن از مادر عبارت است از : نسب ، رضاع، حضانت ، ولایت ، نفقه ، این حقوق پنجگانه تا دوران بلوغ  حراست مادی و معنوی کودکان را تأمین می کند.

در عصر کنونی نیز توجه  به حقوق کودکان در سطح جهانی مطرح است . «اعلامیه جهانی حقوق کودک » مصوب مجمع عمومی سازمان ملل در نوار در نوامبر 1959 در ده اصل و « کنوانسیون حقوق کودک » مصوب مجمع عمومی سازمان ملل در سال 1989 در 54 ماده و «اعلامیه جهانی بقاء، رشد و حمایت از کودکان» مصوب اجلاس سران دولت ها در سال1990 نشانگر این رویکرد است .

در بحث حضانت همیشه این سئوال مطرح است که به راستی هنگامی که زوجین طلاق می گیرند ، برای کودکان چه اتفاقی خواهد افتاد ؟

ممکن است ازدواج مجدد به این غائله خاتمه دهد . اما همسران سابق هنوز هم پدر و مادر هستند و فرزندان آنها هنوز هم به مراقبت آنها نیازمندند . تغییرات بسیاری برای سازگاری با شرایط جدید نیاز است و برای والدین ضروری است که بر فرآیند و زمینه ناسازگاری دائم عاطفی و شناختی در رابطه آنها با هر یک از والدین نظارت نمایند.

به لحاظ روانشناسی طلاق به هر دلیل و عنوانی که صورت گیرد ، بهداشت روانی فرزندان و والدین متارکه کرده را به مخاطره می اندازد .  یک از دشوارترین تصمیم هایی که در هنگام طلاق اتخاذ می شود ، تصمیم درباره حضانت  کودک است .

هر یک از والدین که حضانت کودک را به عهده می گیرد ، باید خود را با شرایط جدید سازگار کند . از سوی دیگر احساس شکست والدی که حضانت فرزندان از وی سلب شده است  دو چندان می شود .

همچنین گسته شدن رابطه بین فرزندان و مادر پی آمدهای منفی خواهد داشت .

به اعتقاد «بالبی » کنش متقابل بین مادر و فرزند نوعی وابستگی عاطفی به وجود می آورد که این ارتباط عاطفی باعث می شود طفل به دنبال آسایش حاصل از وجود مادر باشد و این تعامل های بین کودک و مادر ، سرمایه ای از امنیت  عاطفی برای کودک پدید می آورد که بنیان روابط آینده او را با دیگران و با والدینش پایه ریزی می کند . از سویی کودکانی که نیازهای عاطفی ، شناختی و اجتماعی شان به شیوه ای مؤثر بر آورده نمی شود ، ممکن است نتایج جدی و ناگواری را در آینده تجربه کنند .

این موضوع که زندگی کردن کودک ، با مادر پس از طلاق چه تأثیری در رشد او می گذارد ، بستگی به جنسیت کودک ، سن او به هنگام جدایی از پدر و مادر، علت نبودن پدرو نظر مادر دارد.

ضرورت تحقیق

 بحث حضانت در قانون ایران در ماده 1169 قانون مدنی مصوب سال  1314 ، ماده واحده طلاق مصوب سال 1371 و بالاخره در ماده واحده  مصوب مجلس تشخیص مصلحت مورخ 1382 مورد بررسی و تجدید نظر قرار گرفته است .

از آنجایی که شیوه حضانت و پرورش جسم کودک  در رشد استعداد های وی نقش اساسی داشته و زمینه ساز تربیت و مقدمه آموزش است ، می توان گفت نگاهداری و تربیت طفل  دو عنصر غیر قابل تفکیک از یکدیگرند و حضانت علاوه بر نگهداری و تربیت جسمی و مادی کودک در تربیت اخلاقی و روحی وی نیز اثر دارد .

علیرغم تصویب قوانین مختلف دراین زمینه ، حضانت فرزاندان همچنان به عنوان یک مسأله اساسی مورد توجه قانون گذار است و پژوهش های مختلف و فرهنگ سازی در این زمینه برای جامعه کاملاً ضروری به نظر می رسد .

ادبیات تحقیق

مبحث اول – حضانت

 نگاهداری و تربیت اطفال عنوان دوم (باب) از کتاب هشتم ( در اولاد ) از جلد دوم قانون مدنی ، مواد 1168 تا 1179 است . علاوه بر قانون مدنی، در قانون حمایت خانواده ( مواد 12و 13) و آیین نامه آن ( مواد 12 و 13 ) و قوانین مصوب 1322 و 1350 و 1353  راجع به آموزش اجباری مقرارتی دراین زمینه آمده است . مقررات قانون مدنی دراین باب مبتنی بر فقه امامیه است . پس از تولد طفل ، مهم ترین مسأله نگهداری و تربیت اوست تاوی را آماده  ورود به کودکستان و دبستان و نتیجتاً ورود به اجتماع سازد .

مفهوم و ماهیت حضانت

 کلمه حضانت (به فتح و کسر حاء) در لغت به معنای نگهداری است . قانون مدنی این کلمه را تعریف نکرده ، لیکن بعضی از فقهای امامیه در تعریف آن چنین گفته اند :« حضانت عبارتست از ولایت و سلطنت برتربیت طفل و متعلقات آن از قبیل نگاهداری کودگ ، گذاردن  او در بستر ، سرمه کشیدن ، پاکیزه کردن ، شستن جامه های او و مانند آن ».

به تعبیر دیگر می توان گفت : حضانت نگاهداشتن طفل ، مواظبت ومراقبت او و تنظیم روابط او با خارج است .با رعایت حق ملاقات که برای خویشان نزدیک طفل شناخته شده است در تعریف حضانت دکتر امامی گفته :

نگاهداری طفل عبارتست از به کار بردن  وسایل لازم برای بقاء و نمو و بهداشت جسمی و روحی طفل مانند غذا دادن ، پوشانیدن لباس ، تمیز نگاهداشتن طفل ، شستشوی لباس ، و به طور کلی آنچه که سن طفل اقتضاء آن را دارد . چنانچه طفل بیمار گردد ، بردن نزد پزشک و دادن دارو و پرستاری لازمه نیز از مصادیق نگهداری محسوب می شود .

بنابراین حضانت بیشتر ناظر به حمایت جسمی از کودک است . هر چند که حمایت روحی و اخلاقی طفل نیز در این نهاد حقوقی ، هم در حقوق اسلام و هم در حقوق جدید ایران ، منظور بوده است .

همچنین کلمه تربیت که فقها در تعریف حضا نت بکار برده اند دارای دو جنبه جسمی و روحی ، مادی و معنوی است و اختصاص به پرورش جسمی ندارد .

ماده 1173 قانون مدنی نیز به جنبه معنوی و اخلاقی حضانت اشاره می کند چه این ماده مقرر می دارد که هر گاه دراثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر و مادری که طفل تحت سرپرستی اوست تربیت اخلاقی طفل در معرض خطر باشد ، دادگاه می تواند تصمیم مقتضی را اتخاذ نماید .

دکتر کاتوزیان معتقد است « حضانت » عبارتست از اقتداری که  قانون به منظور نگاهداری و تربیت اطفال به  پدر و مادر  آنان اعطاء کرده است . در این اقتدار ، چنانکه گفته شد ، حق و تکلیف به هم آمیخته است . حضانت در قانون ایران و کنوانسیون حقوق کودک

 قانون حمایت خانواده 1353 تکلیف جدیدی برای کسی که حضانت طفل به او واگذار می شود به شرح زیر قرار داشته است : «به پدر یا مادر  یا کسانی که حضانت طفل  به آنها واگذار می شود نمی توانند طفل را به شهرستانی غیر از محل اقامت مقرر بین طرفین و یا غیر از محل اقامت قبل از طلاق و یا به خارج از کشور بدون رضایت والدین بفرستند ، مگر در صورت ضرورت با کسب اجازه از دادگاه »( تبصره 1 ماده 14 ) مبنای این قاعده اولاً مصلحت طفل است ، ثانیاً رعایت حال کسانی که حق ملاقات باطفل  را دارند .

 حقوق تطبیقی – مفهوم حضانت

درماده 97 مقررات  احوال شخصیه مراکش حضانت چنین تعریف شده است «حضانت عبارت از نگاهداری و حضانت طفل در مقابل خطر و ضرر است به قدر توانایی و استطاعت و همچنین اقدام به تربیت طفل و حفظ منافع و مراعات مصلحت وی »

 در قانون احوال شخصیه تونس نیز حضانت، حفظ طفل و اقدام به تربیت اوست .

در قوانین بعضی ازکشورهای اسلامی ازجمله کشور سوریه و عراق تعریفی از حضانت نشده است. شاید متنوع بودن امور و  تکالیف مربوط به حضانت سبب شده باشد که مقنن متعمداً ازتعریف حضانت خودداری و  تشخیص مفهوم و محتوای آن را به عرف واگذار نماید .

حضانت مادر و شیردادن طفل

یکی ازموارد نگاهداری کودک ، دادن خوراک می باشد. اولین غذای هر طفل شیر است و به نظر می رسد و بدیهی ترین وظیفه هر زنی که بار مقدس مادری را به دوش می کشد آن است که در صورت امکان جسمی فرزندش را از شیر خود تغذیه کند. حضانت در قانون ایران و کنوانسیون حقوق کودک

اما ماده 1176 قانون مدنی بانیت حمایت از حقوق زن و جلوگیری از استثمار وی به وسیله شوهر مقرر می دارد که « مادر مجبور نیست که به طفل خود شیر بدهد مگر در صورتی که  تغذیه طفل به غیر شیر مادر ممکن نباشد »

به موجب این ما ده که زیر بنای عقیدتی آن فقه امامیه است ، مادر می تواند از شیر دادن به کودک خود امتناع کند ، اگر چه اجرت به او داده شود . اگر مادر برای شیر دادن به فرزند خود مطالبه اجرت کند ، اجرت او می بایستی در صورتی که کودک دارای مالی باشد ، از دارایی خود طفل پرداخت شود و اگر کودک فاقد مال باشد پدر طفل مکلف است به عنوان نفقه کودک به مادر برای شیر دادن اجرت دهد یا زن دیگری را اجیر نماید یا برای طفل شیر خشک ، شیر گاو تهیه کند .

اما اگر پدر هم دارای مالی نبود و استطاعت پرداخت اجرات یا تهیه شیر دیگری  را هم نداشت ، دراین حالت مادر مکلف است که مجاناً به کودک خود شیر دهد .

مسأله مهمی که مطرح می گردد این است که اگر زنی از دادن شیر به فرزندش امتناع کند آیا پدر می تواند کودک را از او گرفته و به زن دیگری برای شیر دادن بسپارد ؟  در پاسخ باید گفت که اگر مادر بتواند با شیر دادن غیر به کودک حق حضانت خود را اعمال نماید ، چنانچه کودک را مادر نگاهداری کند و در موقع احتیاج او به خوردن شیر به زن دیگری دهد ، حق حضانت مادر باقی خواهد ماند .

در حقوق اسلام با این که مدت شیر خوارگی اطفال 2 سال مشخص شده است  بین فقهاء امامیه و اهل تسنن در زمینه تکلیف شیر دادن مادر به طفل نظر ات  متفاوتی ابراز گردیده است.

اکثر فقهای شیعه معتقدند مادر مکلف نیست فرزند خود را شیر بدهد یعنی شیر دادن به طفل عملی واجب نیست. البته بعضی از فقهای شیعه معتقدند واجب است مادر شیری  هنگام ولادت نوزاد را ، تا سه روز به وی بخوراند . درحقوق اسلام دو عقیده  اساسی در زمینه شیر دادن مادر به کودک قابل ارائه است :

1- شیر دادن حق و تکلیف مادر است

2- شیر دادن اصولاً حق است و مادر جز درموارد استثنایی تکلیفی در این زمینه ندارد و پدر مکلف است وسیله تغذیه نوزاد  را از طریق  اجیر کردن دایه یا به تربیت دیگری فراهم کند.

درحقوق  ایران از عقیده دوم  و در حقوق بعضی از کشورهای اسلامی از جمله کشور تونس (ماده 38 ق . احوال شخصیه ) و عراق ( ماده 44 ق. احوال شخصیه ) از نظر اول پیروی شده است.

حضانت حق یا تکلیف ؟

 دراین که حضانت در قانون ایران و کنوانسیون حقوق کودک حق محض یا هم حق و هم تکلیف است فقهای امامیه اختلاف نظر دارند ولی نظر قوی این است که حضانت هم حق و هم تکلیف است و همانطور که در ماده 1168 قانون مدنی آمده « نگهداری اطفال هم حق و هم تکلیف است » بنابراین دارنده حضانت نمی تواند آن را اسقاط کند یا منتقل نماید ، یا عوض در طلاق خلع قرار دهد ، و مادری که عهده دار حضانت است چون وظیفه خود را انجام می دهد نمی تواند درازای آن مطالبه اجرت نماید . هم چنین در ماده 1172 آمده :

فهرست

حضانت در قانون ایران

ضرورت تحقیق

ادبیات تحقیق.

مبحث اول – حضانت.

مفهوم و ماهیت حضانت.

حقوق تطبیقی – مفهوم حضانت

حضانت مادر و شیردادن طفل

حضانت حق یا تکلیف ؟

اشخاصیکه عهده دار حضانت هستند

حقوق تطبیقی : کسانی که امر حضانت را به عهده دارند

شرایط حضانت

حقوق تطبیقی – شرایط حضانت

مدت حضانت

حقوق تطبیقی –  مدت حضانت

اجرت حضانت

حقوق تطبیقی اجرت حضانت.

ضمانت اجرای حضانت

حضانت در قانون ایران و کنوانسیون حقوق کودک

موارد سقوط حق حضانت

حضانت طفل در صورت فوت ابوین

حقوق ملاقات با کودک

تربیت و تنبیه طفل

مفهوم و مضمون کنوانسیون

مواد کنوانسیون.

حقوق اقتصادی ، اجتماعی کودکان در کنوانسیون حقوق کودک

حقوق فرهنگی کودکان در کنوانسیون حقوق کودک

تحلیل و  نتیجه گیری

منابع و مآخذ