مباني روان‌شناختي برنامه‌ريزي آموزشي و درسي

چکيده

در اين مقاله به بررسي مباني روان‌شناختي برنامه‌ريزي آموزشي و درسي پرداخته‌ايم که پس از شرح واژگان وارد بحث اصلي شده‌ايم يکي از واژگان مهم و کليدي مبنا است که در علوم تربيتي عبارت است از بحث از موقعيت، امکانات و محدوديت‌هاي انسان و ضرورت‌هايي که زندگي او را همواره تحتِ تاثير قرار مي‌دهد يا به تعبيري مباني هست‌هايي است که از آن بايدها و نبايدها (اصول) اتخاذ مي‌شود. در قسمت برنامه‌ريزي آموزشي و درسي که با يادگيري فراگير سروکار دارد، در رويکردهاي مختلف، مانند مباني فلسفي، اجتماعي روان‌شناسي و… مورد بررسي قرار مي‌گيرد.

کليد واژه. مباني، آموزش، تدريس، روان‌شناسي، رفتار، برنامه‌ريزي، برنامه‌ريزي درسي و آموزشي، شناخت، جوان و کودک.

مقدمه

هر نظريه بر اساس مبنايي به‌وجود مي‌آيد، از اين رو مباني داراي اهميت است.

و برنامه‌ريزي آموزشي و درسي بنا به تاکيد اساتيد اين فن جايگاه بسيار مهم دارد زيرا سرنوشت جوامع در گرو فراگيراني است.

که از مهم‌ترين مراکز فرهنگي يک کشور فارغ مي‌شوند که برنامه‌هاي آموزشي اين مراکز را در هر کشور برنامه‌ريزان شکل مي‌دهند.

و بر اساس آن افراد يک جامعه رشد مي‌کنند، هر جامعه نيازمند انسان‌هاي متخصص، متعهد و اهل علم و عمل است که هم بتوانند فرهنگ جامعه و دين شان را حفظ کنند و هم آن ملت را از وابستگي‌هاي علمي و عملي نجات بخشند، افرادي داراي اين قابليت تنها زماني تربيت مي‌شود که به خصوصيات و قابليت‌هاي افراد توجه شود، در اين خصوص دانش روان‌شناسي جايگاه بسيار مهم دارد زير اين دانش عهده دار آن است.

که بيان کند چه چيزي را در چه شرايطي مي‌توان آموخت و راه سهولت آموزش کدام است و قابليت افراد براي فراگيري در چه شرايط و زمان و مکان افزايش مي‌يابد و يا در چه اوضاع و احوالي مي‌توان راحت‌تر آموخت و نيز در دانش روان‌شناسي بررسي مي‌گردد که افراد چگونه مي‌توانند به سازگاري اجتماعي بالاتر دست يابند، چگونه روحيه کاري يا به تعبيري وجداني کاري افراد رشد مي‌کند و چگونه مي‌توان در انسان‌ها براي کاري انگيزه ايجاد کرد.

زيرا همان گونه که در تعريف اين دانش گفته‌اند روان‌شناسي است که به مطالعه علمي رفتار و فرايندهاي ذهني مي‌پردازد که رفتار نيز حوزه و قلمرو گسترده دارد افزون بر اينکه فرايند ذهني شامل بسياري از مباحث يادگيري و روحي و رواني مي‌شود که مي‌توانند برنامه‌ريزان آموزشي و درسي آن را در اختيار گرفته و با اين مباني نه تنها به کشور خويش بلکه به انسانيت نيز خدمت کنند زيرا امروزه به دانش‌ها به عنوان يک وسيله نگريسته مي‌شود که افراد ضد دين از آن استفاده مي‌کنند.

تا باورشان را در جامعه حاکم سازند و افراد ديندار و برنامه‌ريزان دلسوز نيز مي‌توانند از يافته‌هاي اين دانش استفاده برند و مراکز فرهنگي را غني‌تر سازند و در ابعاد معنوي و دينداري و امنيت روحي و رواني مردم بيفزايند، به دليل اينکه اگر افراد با تخصص بالا تربيت شوند ولي در کنار تخصص تعهد و امانت داري نباشد ميان مردم و متخصصان پيوندي ايجاد نخواهد شد. علوم انساني ابزار بسيار مناسب هستند تا به اين اهداف مهم تحقق بخشند و در انسان‌هايي که داراي تخصص هستند، تعهد را نيز رشد دهند.

1. کليات

در ذيل اين عنوان پس از بيان اهميت بحث از مباني و برنامه‌ريزي، بايد برخي از مفاهيم روشن شود که در اين مقاله به کار مي‌رود و پس از آنکه اين مفاهيم مشخص گشت، مي‌پردازيم به اصل بحث مباني روان‌شناختي.

1. 1. اهميت بحث

از آنجا که مباني در هر علم اهميت فراوان دارد ولي مباني روان‌شناسي در برنامه‌ريزي آموزشي و درسي بيش از پيش اهميت مي‌يابد زيرا از يک طرف خود برنامه ريزي در زندگي انسان اهميت ويژه دارد و از طرف ديگر مباني روان‌شناسي داراي اهميت بسيار بالا است به دليلي که در مباني روان‌شناختي با ويژگي‌هاي شخصيتي انسان سر و کار داريم از اين رو در ذيل به اختصار اهميت اين مباحث را بيان مي‌کنيم و آنگاه به ادامه بحث مي‌پردازيم.

1. 1. 1. اهميت مباني روان‌شناختي

همان‌گونه که ياد شد، مباني هست‌هايي است که بر اساس آن اصول و بايدها و نبايدهاي تدريس شکل مي‌گيرد از اين رو اگر کسي از يافته‌ها و هست‌هاي روان‌شناسي بي‌اطلاع باشد، يا اصلا نمي‌تواند اصول وضع کند و يا اگر اصولي براي کارش داشته باشد، اين اصول ناقص خواهد بود از اين رو گفته‌اند: «عدم آگاهي بر رسالت آموزش و پرورش، و عدم اطلاع از نظريه‌ها و يافته‌هاي روان‌شناسي در بارة يادگيرندگان در زمينه‌هاي توانايي‌هاي فطري و تفاوت‌هاي آنها در افراد، خود تصوري، شيوه‌هاي شناختي، آفرينندگي، فرايندهاي تفکر، تاثير محيط اجتماعي، اقتصادي، و رشد عواطف بر يادگيري آنان، به طور مسلم در برنامه‌ريزي درسي، و تعيين انتخاب موضوع و محتوا، و فعاليت‌هاي آموزشي تاثير انکار ناپذيري دارد.» (تقي پور ظهير، علي، 1385.)

در عين اينکه مباني بر اساس مکاتب مختلف روان‌شناسي و رويکردهاي مختلف به وجود مي‌آيد، در اينجا از مباني سخن خواهيم گفت که تا حدودي جهاني و پذيرفته شده و در عين حال با انديشه‌هاي ديني موافق باشد در اين مقاله بحث خواهد شد که در ادامه چهار رويکرد مورد بررسي قرار مي‌گيرد.

2. 1. 1. اهميت برنامه‌ريزي در زندگي

برنامه‌ريزي در زندگي انسان‌ها بسيار اهميت دارد، زيرا بدون برنامه ريزي انسان‌ها در زندگي با مشکل مواجه خواهند شد، زيرا ضرورت برنامه‌ريزي براي هر سازمان و مؤسسه‌اي به اندازه‌اي روشن است که نيازي به تبيين و توجيه ندارد.

همين قدر مي‌توان گفت که «برنامه‌ريزي» براي سازمان به اندازه تنفس براي يک موجود زنده اهميت دارد؛ زيرا اگر در يک سازمان کارها بر اساس برنامه‌ريزي پيش نرود، مديران و کارکنان آن بايد دايم با مشکلات دست و پنجه نرم کنند و بيشتر توان و تلاش خود را به جاي تحقق اهداف، صرف دفع دشواري‌هاي روزمره کنند و از رسيدن به اهداف باز بمانند. (محسن پور، بهرام، 1387)

3. 1. 1. اهميت برنامه ريزي آموزشي

5. تعارض. اعتقاد به اينکه علم و دين اساسا آشتي نا پذيرند.
6. تمايز. اين ادعا که هيچ تعارض واقعي نمي‌تواند وجود داشته باشد؛ زيرا علم و دين هر کدام به سؤالاتي کاملا متفاوت پاسخ مي‌دهند.
7. تلاقي. رويکردي که به دنبال مکالمه، تاثير متقابل، و «هماهنگي» ممکن بين علم و دين است، و خصوصا به‌دنبال راه‌هايي است که در آنها علم به شناخت ديني و کلامي شکل مي‌دهد.
8. تاييد. ديدگاه تا حدودي ساکت‌تر ولي بسيار مهم که راه‌هايي را مورد تاکيد قرار مي‌دهد که در آنها، دين از کار علمي محض حمايت مي‌کند و آن را دامن مي‌زند.» (هات، جان اف، 1385.)

1. روان‌شناسي رشد

در تعريف روان‌شناسي رشد گفته‌اند: «روان‌شناسي رشد شاخه‌اي از علم روان‌شناسي است که به توصيف و تبيين فرايند تغييرات کمي و کيفي در تمامي ابعاد روان‌شناختي ساختار و رفتار آدمي از انعقاد نطفه تا مرگ مي‌پردازد و در صدد کشف قوانين حاکم بر اين تغييرات، منشأ، عوامل مؤثر و پديده‌هاي بر آمده از آنها مي‌باشد.» (بي‌ريا، ناصر و ديگران، 1374.) مباني روان‌شناختي برنامه‌ريزي آموزشي و درسي

2. روان‌شناسي شناختي

در اينجا دو واژة مهم وجود دارد که بايد روشن شود: 1. روان‌شناسي شناختي؛

2. شناخت.

و برنامه‌ريزي آموزشي و درسي جايگاه بسيار مهم دارد زيرا سرنوشت جوامع در گرو این برنامه ریزی است.

و ابتدا به روان‌شناسي شناختي مي‌پردازيم که گفته‌اند: «روان‌شناسي شناختي ديدگاهي نظري است که بر ادراک، تفکر و حافظه انسان تمرکز دارد.

اما واژة شناخت يعني دانستن، و کسبِ شناخت در بارة جهان هستي يعني دانستنِ جهان هستي، اما در تعريفي آن را چنين بيان کرده‌اند: اصطلاح شناخت به فرايند‌هاي دروني ذهني يا راه‌هايي گفته مي‌شود که در آنها اطلاعات پردازش مي‌شوند.

3. روان‌شناسي رفتارگرايي

پيروان اين مکتب همان گونه که از نامش پيداست روي رفتار انسان تکية بيش‌تري دارند که رفتار انسان را تابع محرک‌ها مي‌دانند که در واقع رفتار انسان عبارت است از پاسخ در برابر محرک‌ها. «رفتار گرايي جزء اولين گرايش‌هاي روان‌شناختي است که به ويژه در آمريکا رشد کرد.

در نتيجه جامعه با انگيزه در جهت رشد و ترقي و اعتلاي فرهنگ و حتي در مسايل ديني خويش افراد کار آمد و مهم خواهند شد و براي جامعه مفيد خواهند بود.

4. روان‌شناسي انسان‌گرايي

انسان‌گرايي نظامي فکري است که به موجب آن تمايلات و ارزش‌هاي انسان در درجة اول اهميت قرار دارند. (شولتز و شولتز، دوان و سيدني الن، 1387.) يکي از روان‌شناس انسان‌گرا آبراهام مازلو (1970) است وي نيازهاي انسان را به صورت سلسله مراتبي طبقه بندي کرده است. از نظر وي نيازها ابتدا به دو دستة کلي تقسيم شده‌اند: نيازهاي کمبود يا کاستي و نيازهاي رشد يا بالندگي. مازلو نيازهاي دستة اول را نيازهاي اساسي و نيازهاي دستة دوم را فرا نيازها نيز نام گذاري کرده است. هريک ازاين دو دسته نياز شامل تعدادي طبقه به‌شرح زير است.

نيازهاي اساسي. گفتيم که نام ديگر مازلو براي نيازهاي اساسي نيازهاي کمبود يا کاستي است. علت اين نام گذاري آن است که نيازهاي کاستي زماني که ارگانيسم در رابطه با يک نياز کمبودي دارد (مثلا غذا يا آب) برانگيخته مي‌شود. اين نيازها به چهار دسته تقسيم شده‌اند. مباني روان‌شناختي برنامه‌ريزي آموزشي و درسي

1. نياز هاي فيزيولوژيکي يا جسمي، شامل نياز به آب، غذا، خواب، حرارت مناسب، و…
2. نياز به امنيت يا ايمني، شامل نياز به داشتن محيطي امن و به دور از تهديد.
3. نياز به عشق و تعلق، شامل نياز به ايجاد روابط متقابل با ديگران و محبت کردن و مورد محبت واقع شدن.