طبقه بندی نظریه‌های ارتباط دین و سیاست

چکیده

هدف مقاله حاضر دو امر است: طبقه بندی نظریه‌های مربوط به ارتباط دین و سیاست (و هم‌چنین نهادهای آن دو) و تبیین چرایی هر نظریه با رجوع به مبانی نظری آنها. این مقاله بر اساس گونه‌‌شناسی خاصی بین ارتباط دین و سیاست و رابطه روحانیت و دولت تفکیک قائل می‌‌شود. در خصوص بحث اول, برخی معتقدند دین به سیاست می‌‌پردازد، در حالی که برخی دیگر این ارتباط را نفی می‌‌کنند. گروه اول خود به سه قسم حداکثری‌‌ها، منطقه‌‌الفراغی‌‌ها و حداقلی‌‌ها و گروه دوم به دو قسم متدینان و دین ستیزان تقسیم می‌‌شوند. قسمت دوم مقاله به ارتباط نهاد دین (روحانیت و فقها) و دولت می‌‌پردازد. این رابطه ممکن است یا به صورت ادغام (و اتحاد) یا تعامل (و همکاری) و یا استقلال (و جدایی) تصور شود.

مقدمه

امروزه بحث عرفی‌‌گرایی Secularism از مهم‌‌ترین بحث ها در حوزه دین و مناسبات اجتماعی به شمار می‌‌آید. در گونه‌‌شناسی حاضر بین نسبت دین و سیاست و ارتباط نهاد دین (روحانیت) و نهاد سیاست (دولت) تفکیک صورت خواهد گرفت. این تفکیک در عالم مسیحیت وجود ندارد، چون دین مسیحیت چندان سیاسی نبوده که بحث اول در آن مطرح شود. پس مسأله اصلی, همان‌‌گونه که توماس هابز اشاره دارد، آن است که قدرت مدنی تابع قدرت روحانی باشد، یا بالعکس. هابز به شش دلیل قدرت روحانی را تابع قدرت مدنی می‌‌داند و پادشاهان مسیحی را متولی اصلی امور دینی نیز تلقی می‌‌کند (هابز،1380: 452_ 479). طبقه بندی نظریه‌های ارتباط دین و سیاست

برای مطالعه ادامه این قسمت لطفا مقاله را دانلود بفرمایید.

آیا دین خود به نوعی سیاست محسوب می شود؟

به نظر می‌‌رسد این پیشنهاد چندان متقن نباشد چرا که در عالم تسنن بحث نظام خلافت و در تشیع بحث حکومت فقیهان مطرح است. عبدالکریم سروش به دقت چهار معنا برای سکولاریسم در نظر گرفته است: استفاده از نعمت‌‌های دنیوی در مقابل صوفی‌‌گرایی و عزلت‌‌نشینی, نفی دخالت روحانیت در حکومت, جدا کردن دین از حکومت و سکولاریسم فلسفی یا علمی, به معنای عدم تفسیر جهان بر اساس تبیین‌‌های دینی (سروش, 1383). از آن‌‌جا که معنای اول و سوم به موضوع مقاله حاضر مربوط نمی‌‌شوند, تنها باید بین مسأله دخالت روحانیت در امور حکومتی و مسأله ارتباط دین با سیاست تفکیک نماییم. البته سروش معتقد است مورد اول در جهان مسیحیت معنادار و در جهان اسلام بی معناست, چرا که در اسلام هیچ کاری مشروط به تولی روحانیت نیست (همان).

این سخن چندان صواب به نظر نمی‌‌رسد, چون, حداقل بر اساس برخی نظریه ها, ویژگی اجتهاد در منصب هایی ‌‌چون قوه قضاییه و حتی رهبری, شرط شده است. به هر حال در این‌‌جا سعی می‌‌کنیم معیارهای طبقه بندی ارتباط دین و سیاست را از معیارهای طبقه بندی رابطه نهاد دین و دولت جدا نماییم:

1_ ارتباط دین و سیاست

1_1_ اثبات کنندگان:

1_1_1_ حداکثری‌‌ها

1_1_2_ منطقه‌‌الفراغی‌‌ها

1_1_3_ حداقلی‌‌ها

1_2_ نفی کنندگان:

1_2_1_ دین‌‌گرایان

1_2_2_ دین ستیزان

2_ ارتباط نهاد دین و دولت

2_1_ ادغام

2_2_ تعامل:

2_2_1_ نظارت نهاد دین بر دولت

2_2_2_ نظارت دولت بر نهاد دین

2_2_3_ همکاری نهاد دین و دولت

2_3_ استقلال:

2_3_1_ تفکیک‌‌گرایان

2_3_2_ انزواگرایان

2_3_3_ تفصیل‌‌گرایان

2_3_4_ مخالفان نهاد دین 1_ ارتباط دین و سیاست

اگر در سطح نظری بخواهیم ارتباط دین و سیاست را بررسی کنیم، لازم است به این سؤال کلی بپردازیم که دین درصدد پاسخگویی به چه مسائلی از عرصة سیاست است. در پاسخ به این سؤال برخی معتقدند دین به سیاست می‌‌پردازد، در حالی‌‌که برخی دیگر این ارتباط را نفی می‌‌کنند. گروه اول به نوبه خود به سه قسم حداکثری‌‌ها، منطقه‌‌الفراغی‌‌ها و حداقلی‌‌ها و گروه دوم به دو قسم متدینان و دین‌‌ستیزان تقسیم می‌‌شوند.

1_1_ اثبات کنندگان ارتباط دین و سیاست

به طور کلی اثبات کنندگان ارتباط دین و سیاست بر آن‌‌اند که چون دین برای هدایت و تکامل بشر آمده نمی‌‌تواند نسبت به سرنوشت انسان و زندگی اجتماعی او بی‌‌تفاوت باشد. استدلال‌‌های این گروه می‌‌تواند مربوط به ادله پیشینی و عقلی (برون متنی «meta – textual») یا مربوط به ادله پسینی و نقلی (درون متنی «textual») باشد. به بیان دیگر, هر سه گروه حداکثری‌‌ها، منطقه‌‌الفراغی‌‌ها و حداقلی‌‌ها، ممکن است با رجوع به دلیل های عقلی یا با رجوع به متن کتاب و سنت، مدعای خود را شرح دهند.

1_1_1_ حداکثری‌‌ها

طرفداران این گرایش به این نکتة کلی باور دارند که اسلام چون کامل‌‌ترین دین تلقی می‌‌شود و هیچ‌‌گونه رطب و یابسی را فرو گذار نکرده، به مسائل سیاسی و اجتماعی هم به شکل معتنابهی پرداخته است. بدون تردید قائلان به این نظریه در طیف گسترده‌‌ای قرار می‌‌گیرند. اوج این گرایش را می‌‌توان در «دفتر مجامع مقدماتی و فرهنگستان علوم اسلامی» (با هدایت سید منیر‌‌الدین حسینی) یافت.

ایشان درصددند کلیة علوم (انسانی و طبیعی) را اسلامی‌‌ نمایند و در جواب این سؤال که چرا تاکنون «فیزیک اسلامی» و یا «سیاست اسلامی» به شکل کامل تدوین نشده، چنین پاسخ می‌‌دهند که طبق استدلال‌‌های عقلی این مسأله، امری بایسته است و اگر تا کنون تدوین و ارائه نشده، دلیل بر عدم امکان آن نمی‌‌باشد. در این گرایش برای عنصر زمان و مکان در اجتهاد تأثیری اندک لحاظ می‌‌شود. به بیان دیگر احکام صدر اسلام به آن زمان و مکان خاص محدود نمی‌‌شوند و بنابراین می‌‌توانند برای زمان ما هم به نحو کاملی دارای پیام باشند.

برای مطالعه ادامه این قسمت لطفا مقاله را دانلود بفرمایید.

1_1_2_ منطقه‌‌الفراغی‌‌ها

نایینی دایرة امور غیر منصوص را وسیع می‌‌داند و معتقد است معظم سیاسات نوعیه از جمله کیفیت شورا از قسم دوم می‌‌باشد. او الزام در این قسم را وظیفه حکومت حقه قلمداد می‌‌کند (غروی نایینی، 1334: 98_102).

اصطلاح «منطقه الفراغ» را سید محمدباقر صدر به معنای حوزه‌‌ای که شارع در آن‌‌جا دارای احکام الزامی نیست به کار برد. از دیدگاه او، مقتضیات زمان و مکان، مستدعی وجود چنین فضای بازی در حوزة دین, و مستلزم نقش اجتهاد و انفتاح باب آن می‌‌باشد(الصدر،1980: 400_402).

صدر در نظریة «دولت انتخابی اسلامی»، مبنای فوق را به مسأله ثابت و متغیر در شریعت پیوند می‌‌زند. حوزة منطقه‌‌الفراغ که لازم است بر اساس اصول کلی و ثابت دین اشباع شود، جزء احکام متغیر شریعت است و از استلزامات خاص زمانی و مکانی تأثیر می‌‌پذیرد. بدین لحاظ است که می‌‌توان این گونه احکام را شرعی نامید(کدیور، 1376: 166).

طبقه بندی نظریه‌های ارتباط دین و سیاست

بر اساس این دیدگاه اهداف و وظایف دولت اسلامی عبارت است از:

_ بیان احکام شرعی (یعنی قوانین ثابت دینی)،

_ وضع تعالیم: که بقای آن به ظروف (زمانی و مکانی) و شرایط بستگی دارد،

_ تطبیق احکام شرعی (اعم از ثابت و متغیر) بر امت،

_ قضاوت در خصومت‌‌های افراد و دولت بر اساس احکام (ثابت) و تعالیم (متغیر) (همان: 163 ).

برای مطالعه ادامه این قسمت لطفا مقاله را دانلود بفرمایید.

1_1_3_ حداقلی‌‌ها

مدعای حداقلی‌‌ها آن است که آن‌‌چه در مجموعه کتاب و سنت در اختیار ماست، تنها می‌‌تواند راهبردهای کلی و ارزشی را ترسیم نماید و بنابراین نباید ترسیم نظام کامل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را از دین انتظار داشته باشیم. این مدعا با بیان‌‌ها و دلیل های مختلفی بیان شده است.

محمد مجتهد شبستری بسیاری از امرها و نهی‌‌های صادر شده در باب معاملات (اجتماعات به معنای اعم) را ارشادی می‌‌داند و از هرمنوتیک برای فهم نقش عنصر زمان و مکان در اجتهاد کمک می‌‌گیرد (مجتهد شبستری، 1375: 228_230).

عبدالکریم سروش اصولاً دین را امری اخروی میداند، هر چند نتایجی فرعی برای دنیا نیز در برداشته باشد. فقه، مجموعة احکام است و حکم، غیر از برنامه است. فقه برای تنظیم و برنامه‌‌ریزی معیشت دنیوی کافی نیست، چرا که کار آن رفع خصومات است (سروش، 1376: 251_257). سکولاریزم چیزی نیست جز علمی و عقلایی کردن تدبیر اجتماع ( همان: 424).

برای مطالعه ادامه این قسمت لطفا مقاله را دانلود بفرمایید.

1_2_ نفی‌‌کنندگان ارتباط دین و سیاست

کسانی که بین دین و سیاست ارتباط نمی‌‌بینند، ممکن است از سر علاقه به دین یا به دلیل ستیز با آن به چنین نظریه‌‌ای رسیده باشند. از آن‌‌جا که مبانی و رویکرد این دو گروه با هم تفاوت اساسی دارد، آن‌‌ها را در دو گروه دین‌‌گرایان و دین‌‌ستیزان به شکل جداگانه طرح می‌‌کنیم.

1_2_1_ دین‌‌گرایان

برخی از فرقه های صوفیه اعتقادی به رابطة دین و سیاست ندارند; چرا که اصولاً سیاست را امری دنیوی و دنیا را بر باد فنا می‌‌بینند. مبنای فکری ایشان فردگرایی اخلاقی است و تکامل معنوی و روحانی فرد را اصل می‌‌دانند. از این‌‌جا است که زاویة دید آن‌‌ها به شریعت، از دیگران متمایز می‌‌شود و نمی‌‌توانند قضایا و گزاره‌‌های سیاسی و اجتماعی در دین را برجسته نمایند. شاید بتوان به این گروه، فقیهانی را که (دست کم در دورة غیبت کبری) به تعطیل جنبه‌‌های اجتماعی دین می‌‌اندیشند، اضافه نمود. ایشان نیز ممکن است تصوری غیر سیاسی از دین داشته باشند.

برای مطالعه ادامه این مقاله لطفا آن را دانلود بفرمایید.