محکم و متشابه

 قرآن مجید کتابی ویژه و دارای امتیازات و اختصاصاتی است که آن را از سایر کتب جدا می‏سازد. بهره ‏گیری از این کتاب آسمانی و دریافت معارف بلند و محتوای ارزشمند آن نیز متوقف بر برخورداری از مجموعه‏ای از امور است که هر یک به نحوی در فهم صحیح قرآن نقش داشته و بیگانگی از آن امور برابر با دوری از محتوای این کتاب مقدس است. محکم و متشابه

از جمله این موارد، آشنایی با محکم و متشابه در قرآن است. این مسأله دارای چنان اهمیت و ارزشی است که هر مفسر قرآن کریم در جای جای این کتاب الهی، توجه به آن را برای خود لازم دانسته و غفلت از آن را موجب پیدایش انحراف در تفسیر قرآن می‏داند.

قرآن به عنوان یک مجموعه به هم پیوسته و یک‏دست -که به تصریح خود هیچ‏گونه اختلاف و ناهماهنگی در آیاتش وجود ندارد- به دو بخش محکم و متشابه تقسیم می‏گردد. بعضی از آیات، آیات مادر، اساسی و مرجع هستند و بخشی دیگر نیازمندِ ارجاع به دسته اول. از این روست که نظر استقلالی به آیات دسته دوم در تفسیر قرآن انسان را به کلی از مسیر صحیح فهم قرآن منحرف می‏سازد و ناخواسته در جهتی مخالف با کتاب خدا قدم برمی‏دارد.

تردیدی نیست که بسیاری از فرقه ‏ها و نحله‏ ها و انشعابات، که در حوزه امت بزرگ اسلام و دین مبین به وجود آمده، در اثر پیروی از آیات متشابه بوده است. پیدایش مذاهب فاسدی چون مجسّمه یا مجبره یا مفوّضه، بر پایه همین دسته از آیات و بدون ملاحظه آیات محکم بوده است.

این امر متأسفانه از صدر اسلام تاکنون ادامه داشته و در هر زمان به اقتضای شرایط زمانی و مکانی، گروهی بوده‏اند که با تمسک به چنین آیاتی بدعت ‏آفرینی کرده و آیات نورانی قرآن مجید را دستاویزی برای رسیدن به امیال و هواهای نفسانی خود آن هم در قالب و چهره دینی و قرآنی قرار داده‏اند.

امام علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرماید: بعضی از آیات قرآن بر بعض دیگر شهادت می‏دهد و برخی آیات، آیات دیگر را روشن می‏سازد.»

شاید به همین جهت است که موضوع محکم و متشابه از دیرباز مورد توجه مفسران و قرآن ‏شناسان بوده و آرای گوناگون و مختلف مفسران از صحابه و تابعین و پس از آنان که در این زمینه ابراز شده، شاهدی بر این امر است. علاوه بر تفاسیر مفسّران شیعه و سنی که این بحث را در ذیل آیه محکم و متشابه مطرح نموده‏اند، گروه بی‏شماری از مفسران و آگاهان علوم قرآنی آن را در ضمن مباحث علوم قرآنی بلکه در رساله‏ها و کتب مستقلی مطرح و عرضه نموده‏اند.

از آنچه ذکر شد اهمیت و جایگاه ویژه این بحث به خوبی روشن می‏شود. نیز در ضمن بحث‏های آینده معلوم می‏گردد که با درک صحیح از محکمات و متشابهات قرآن مجید، بهترین شیوه تفسیری قرآن، تفسیر قرآن به قرآن است؛ چرا که ارجاع آیات متشابه به آیات محکم و بهره‏گیری از این آیات برای فهم صحیح از آیات متشابه، یکی از مصادیق تفسیر قرآن به قرآن است و در سایر موارد نیز استفاده از آیات دارای مفاهیم روشن برای رفع ابهام از بعضی دیگر از آیات و یا تبیین حدود و ثغور آن آیات، بسیار راهگشا و مؤثر است.

آری؛ این امر مستلزم تبحّر و تمحّض در قرآن است؛ یعنی عقابان بلندپرواز را رسد که در آسمان بلند معارف قرآن به پرواز درآمده به لطایف و ظرایف آن دست یابند.

احادیث متعدد و فراوانی که هم از طریق شیعه و هم از طریق اهل سنت در زمینه نهی از تفسیر به رأی وارد شده نیز قابل تأمل است. مفاد و مضمون این احادیث چنین است که: هر کس قرآن را به رأی و نظر خویشتن تفسیر نماید، جایگاهش در آتش خواهد بود. از این دسته روایات بر می‏آید که نظر استقلالی به آیات قرآن و اعتماد به‏خود آیه، بدون رجوع به آیات دیگر، طریقی ناتمام و نارس برای فهم قرآن است و قرآن باید از طریق خود تفسیر گردد.

در پایان این مقدمه و برای بیان محوری بودن شناخت محکم و متشابه در قرآن به ذکر چند حدیث اکتفا می‏کنیم.

• فی العیون عن الرضا علیه السلام «مَن ردّ متشابهَ القرآن إلی مُحکمِهِ هُدِی إلی صراطٍ مستقیمٍ….» هر کس آیات متشابه قرآن را به آیات محکم آن ارجاع دهد به راه راست هدایت خواهد شد.
• فی تفسیر النعمانی بإسناده إلی إسماعیل‏بن جابر قال: «سمعتُ أباعبدِاللَّه جعفربن محمد الصادق علیه السلام یقولُ: … واعلموا – رَحِمَکم اللَّهُ – إنّه مَن لمْ ‏یعرِفْ کتابَ اللَّهِ عزَّوجلَّ الناسخ من المنسوخ والخاصَّ منَ العامِّ والمحکمَ منَ المُتشابهِ والرُخَص من العزائم… فلیس بعالمٍ بالقرآن ولا هو من أهلِه.» … بدانید که هر کس که ناسخ و منسوخ، خاص و عام، محکم و متشابه و … قرآن را نداند، او قرآن نمی‌داند و از اهل آن نیست.
• و فی نهج‏البلاغه عن علی علیه السلام: «… یشهد بعضُه علی‏ بعضٍ و ینطقُ بعضُه بِبعضٍ؛ بعضی از آیات قرآن بر بعض دیگر شهادت می‏دهد و برخی آیات، آیات دیگر را روشن می‏سازد.»

محکم و متشابه؛ معنا و آراء

هُوَ الَّذِى أَنْزَلَ عَلَیک الکتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکماتٌ هُنَّ أُمُّ الکتابِ وَأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمّا الَّذِینَ فِى قُلُوبِهِمْ زَیغٌ فَیتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الفِتْنَةِ وَابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَما یعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلّا اللَّهُ وَالرّاسِخُونَ فِى العِلْمِ یقُولُونَ آمَنّا بِهِ کلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَما یذَّکرُ إِلّا أُولُوا الْأَلْبابِ؛

اوست کسى که این کتاب را بر تو فرو فرستاد. پاره‏اى از آن، آیاتِ محکم (=صریح و روشن‏) است. آنها اساس کتابند؛ و (پاره‏اى‏) دیگر متشابهند. اما کسانى که در دلهایشان انحراف است براى فتنه‏جویى و طلب تأویل آن، از متشابه پیروى مى‏کنند؛ با آن‏ که تأویلش را جز خدا و ریشه‏داران دانش کسى نمى‏داند. (آنان که‏ج مى‏گویند: ما بدان ایمان آوردیم، همه جچه محکم و چه متشابه‏) از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان کسى متذکر نمى‏شود.

آیه فوق، آیات قرآن را به دو گروه محکمات و متشابهات با ویژگى‏هاى خاص آنها تقسیم مى‏کند.

قبل از هر چیز لازم است با دو واژه «محکم» و «متشابه» آشنا شویم:

تعریف محکم و متشابه

1. محکم:

دانشمند محترم راغب اصفهانی در کتاب مفردات می‌نویسد: ریشه حَکمَ به معناى «مَنَعَ» است. و به همین جهت در زبان عرب به لجام اسب «حَکمة» اطلاق مى‏گردد (زیرا لجام، حیوان را از حرکت و تمرّد بازمى‏دارد).

بنابراین در این ماده نوعى معناى مانعیت و نفوذناپذیرى نهفته است. وقتى مى‏گوییم: قاضى «حُکم» کرد؛ یعنى قضیه قبل از حکم او داراى تزلزل بود و پس از حُکم، حالت ثبات و استحکام به خود گرفت. «مُحکم»بودن چیزى بدین معناست که عامل خارجى نمى‏تواند در آن نفوذ نماید و به قول راغب: «مُحکم، چیزى است که نه ‏از جهت لفظ و نه از حیث معنا شبهه‏اى در آن وارد نگردد.» این ویژگى در یک کلام، هنگامى پدید مى‏آید که کلام در افاده معنا، هیچ‏گونه ابهامى و ایهامى نداشته باشد و به‏ روشنى تمام بر مقصود خویش دلالت نماید.

فهرست

محکم و متشابه

محکم و متشابه؛ معنا و آراء

تعریف محکم و متشابه

تعیین محکم و متشابه (آرا و نظریات)

نمونه‏ هایى از آیه‌های متشابه قرآن

مرورى بر آیات متشابه

تأویل

علامه طباطبایی و محکم و متشابه قرآن

محکم و متشابه در قرآن و نگاهی به دیدگاه‌های آیت الله معرفت

نقد آیت الله معرفت بر نظریه علامه طباطبایی

منابع