زبان و ادبیات فارسی دوره غزنویان

زبان فارس در سرزمین ایران جایگاه ویژه ای داشته و رواج عمومی آن سابقه ای طولانی دارد در قرون اولیه با حضور اسلام در ایران و شکل گیری سلسله های ایرانی تبار و سپس ترک تبار ، زبان فارسی شکل و صورت خاصی به خود گرفت و نمایی به خصوص یافت. از این رو برای فهم وضعیت زبان فارسی در دوره غزنویان لازم است تا پیش از آن نگاهی هر چند اجمالی به وضعیت آن در دوره های پیش از حضور غزنویان در ایران می اندازیم. این امر سبب میشود تا فهم بهتری از وضعیت آن زبان و فراز و فرودش بیابیم و درک درستی از آن برای تبیین جایگاهش در دوره غزنویان بدست آوریم.

جایگاه زبان فارسی درعهد صفاریان

پدید آمدن یک لهجه ادبی در رسمیت یافتن آن به عنوان زبان ادبی و سیاسی و علمی از وقتی امکان یافت که دولت نیمه مستقل طاهری و دولت های مستقل صفاری و سامانی و بویی و حکومتهای جزء قرن چهارم که تابع حکومتهای بزرگ مذکور بوده اند،به وجود آمدند.نسبت به طاهریان هیچ قرینه تاریخی در دست نیست که قصد بر انداختن زبان رسمی عربی و روی کار آوردن لهجه مشرق به عنوان زبان رسمی درباری داشته اند و حتی روایاتی در دست است که جانشینان طاهر از نشر کتب پهلوی هم پیش گیری می کردند.

لیکن بر عکس آن سلسله آل لیث حامی زبان فارسی بود«با اطلاعی که از افکار و احوال یقوب لیث داریم میدانیم که او به قصد ایجاد یک دولت مستقل ایرانی و بر انداختن یا ضعیف کردن حکومت بغداد شروع به فعالیت کرد. وی بر آن بود که در سایه درفش کاویان بر همه ملت ها سیادت جوید و بر سر ملوک عجم  برآید و رسوم کهن را تجدید کند.

به همین سبب ، یا از آن روی که با زبان عربی آشنا نبود به شعر و ادب عربی توجه نمیکرد بلکه علاقه مند بود به زبانی که خود میفهمد و بدان سخن میگوید زبان ادبی قرار دهد و شعر و شعرا را بدان زبان بشنود و همین علاقه اوست که باعث شد لهجه دری به عنوان زبان رسمی و ادبی دربار او تلقی گردد و معمول شود و حتی به روایتی بر اثر همین امر است که سرودن شعر به لهجه دری معمول گشت»

زبان و ادبیات فارسی دوره غزنویان

با ورود اسلام به ایران، سرزمین ایران،بخشی از کشور پهناور اسلامی شد و در ارتباط فرهنگی خود با مجموعه ای بزرگ از سرزمین ها و ملت های اسلامی ،راه رشد و تعالی برایش هموار شد.با این حال،در درون خویش زبان ملی -اش را که زبان فارسی بود حفظ کرد.این زبان از غرب تا شرق ایران در طی دو سه قرن که از ورود اسلام وزبان عربی به ایران گذشته بود،زبان مشترک اقوام موجود در این سرزمین بوده و البته صورتی تازه به خود گرفته بود. نفوذ تقریباَ یکسان این زبان در میان اقوام مختلف ایرانی،شگفت انگیز است. بیشتر از آن روی که در قلمرو وسیع ایران همگی مردم و دست کم فرهیختگان آن،به خوبی به زبان فارسی سخن می گفتند و آن را میفهمیدند.

جایگاه زبان فارسی در عهد سامانیان

«رشد زبان دری در زمان سامانیان و در مشرق اسلامی صورت گرفت. عوفی نوشته است :«چون نوبت دولت آل سامان درآمد ، رایت سخن بالا گرفت» تا این زمان،متون پهلوی قدیم به عربی ترجمه می شد و زبان عربی به عنوان یک زبان اسلامی و بزرگ ، زبان تفهیم و تفاهم همه ملت هایی شده بود که در اسلام با یکدیگر اشتراک داشتند.                                      دراین زمان در کنار زبان عربی در شرق اسلامی ، زبان دیگری هم رشد کرده بود. این زبان که فارسی دری بود،علاقه مندان فراوانی داشت و همین امر سبب شد تا حرکت فرهنگی دیگری به تدریج شکل بگیرد. این حرکت ترجمه متون عربی به فارسی بود که باحمایت سامانیان دنبال شد.

مهم ترین نقش را در رواج زبان فارسی در این عهد شاعران بر عهده داشتند. شاعران این دوره که به طور معمول در دربار سامانی بودند،نخستین شاعران بنام و شناخته شده زبان فارسی هستند مانند: مسعود مروزی . حضور این همه شاعر در دربار سامانی نشان از توجه تمام این سلسله به ادب فارسی و زنده کردن آن دارد»

وضعیت زبان فارسی در عهد غزنویان

برای اولین بار خاندان های فرمانروای ترک بوده اند که دست به کار شدند و از انهدام زبان فارسی جلوگیری کردند و تحولی به وجود آورند،« بدین ترتیب که مقارن با آن که در آسیای مرکزی زبان سغدی و خوارزمی و سرانجام نیز زبان فارسی به طور روز افزونی عقب می نشست و به وضع برگشت ناپذیری مغلوب زبان ترکی می گشت ، ترکان زبان فارسی را در همان موقع از نظر فرهنگی برتر یافته وبا پشتیبانی خویش آنرا به عنوان زبان دیوانی خود به رسمیت شناختند ، این خود اقدامی بود که نظیر آن در بین خاندان های فرمانروای ایرانی دیده نمی شد. در این مورد زبان فارسی که بر اثر کار و همت فردوسی برای همیشه اساس خود را محکم نموده بود  به یکی از مهمترین پیروزیهای خود نایل آمد. در دربار محمود غزنوی و پسرش مسعود زبان فارسی زبان رسمی دولت بود و احکام خلیفه در آنجا به فارسی ترجمه میشد و خود محمود نیز دستور می داد اسنادی را که می خواهند برای بغداد بفرستند ابتدا به فارسی تدوین نموده بعدا به عربی ترجمه کنند. پس از غزنویان قراخانیان  و سلجوقیان نیز در دیوان خود به همین ترتیب رفتار کردند.

قلمرو و سرحدات پادشاهی غزنویان در این نقشه مشخص شده است

1) (صفا ذبیح الله– تاریخ ادبیات-  ج 1- ص 165)

2) (جعفریان رسول-تاریخ ایران اسلامی – ص 89،91)

فهرست مطالب

زبان وادبیات فارسی در دوره غزنویان.. 2

جایگاه زبان فارسی درعهد صفاریان.. 2

جایگاه زبان فارسی در عهد سامانیان.. 3

وضعیت زبان و ادبیات فارسی دوره غزنویان.. 4

نثر ساده در قرن پنجم وششم: 7

نثر مصنوع در قرن ششم : 8

ویژگی نثر پارسی در قرن پنجم.. 8

وضع ادبی ایران اواسط قرن 5.. 9

مقام بیهقی در تاریخ نگاری ایران.. 10

انتشار زبان فارسی در خارج از ایران.. 12

هویت ایرانی.. 13

حمایت سلاطین غزنوی از دانشمندان.. 17

نتیجه گیری.. 20

فهرست منابع: 21