توسعه روستاها و ضرورت تحقق آن

• توسعه روستایی چیست؟

از چند سده اخیر و با رشد پرشتاب صنعت و فناوری در جهان، عقب ماندگی مناطق روستایی بیشتر عیان گردیده است. از آن جاییکه عموماً روستاییان نسبت به شهرنشینان دارای درآمد کمتری هستند و از خدمات اجتماعی ناچیزی برخوردار هستند، اقشار روستایی فقیرتر و آسیب پذیرتر محسوب می شوند که بعضاً منجر به مهاجرت آنان به سمت شهرها نیز می شود.( ازکیا – 1381- 301 و 302) علت این امر نیز پراکندگی جغرافیایی روستاها، نبود صرفه اقتصادی برای ارایه خدمات اجتماعی، حرفه ای و تخصصی نبودن کار کشاورزی (کم بودن بهره وری)، محدودیت منابع ارضی (در مقابل رشد جمعیت)، و عدم مدیریت صحیح مسؤولان بوده است. به همین جهت، برای رفع فقر شدید مناطق روستایی، ارتقای سطح و کیفیت زندگی روستاییان، ایجاد اشتغال و افزایش بهره وری آنان، تمهید ”توسعه روستایی“ متولد گردید.(همان) توسعه روستاها و ضرورت تحقق آن

• استراتژی های توسعه روستایی

کشورها و مناطق مختلف جهان، متناسب با شرایط و اولویت ها، رویکردها و استراتژی های توسعه روستایی متفاوتی را در پیش گرفته اند. قطعاً نمی توان بدون درنظرگرفتن تجربیات جهانی در این زمینه و با تمرکز صِرف بر اشتغالزایی در روستاها (بدون درنظر گرفتن استراتژی توسعه روستایی) توفیق چندانی بدست آورد (که پایدار و ماندگار نیز باشد). چون اشتغالزایی و کارآفرینی در فضایی مستعد رخ می دهد و بدون وجود آن فضا عملاً نمی توان متوقع موفقیتی پایدار بود. رویکردها و استراتژی های توسعه روستایی را اینگونه می توان تقسیم بندی نمود:

الف) رویکردهای فیزیکی کالبدی:

۱) استراتژی توسعه و بهبود زیرساخت های روستایی

زیرساخت های روستایی را می توان سرمایه های عمومی و اجتماعی روستاها دانست که بدین جهت توسعه این زیرساخت های اجتماعی، فیزیکی و نهادی باعث بهبود شرایط و کیفیت زندگی و معیشت مردم محلی و ارتقای کارایی زندگی اجتماعی و اقتصادی آنان خواهد شد.

بعنوان مثال، توسعه زیرساخت های اجتماعی همچون تسهیلات و خدمات بهداشتی و آموزشی، باعث بهبود کیفیت منابع انسانی و افزایش توانایی های آنان (در جایگاه های فردی و اجتماعی) خواهد شد. منظور از ایجاد، توسعه و نگهداری زیرساخت های روستایی، صرفاً تزریق نهاده های سرمایه ای به یک جامعه با تولید سنتی نیست، بلکه هدف ایجاد سازوکارها، نهادها و مدیریت جدیدی است که در عمل نیازمند مشارکت وسیع روستاییان است. در واقع این استراتژی، با همکاری مردم می تواند به طور آگاهانه، ارادی و موفقیت آمیز از دوران طراحی، برنامه ریزی و سرمایه گذاری گذر کرده و به شرایط مطلوب پایدار وارد گردد. (رزاقی – 1381- 39 و 40)

ب) رویکردهای اقتصادی:

۱) استراتژی انقلاب سبز

این استراتژی دارای دو معنای به نسبه متفاوت است: یکی به معنی دگرگونی کلی در بخش کشاورزی است به طوریکه این تحول باعث کاهش کمبود مواد غذایی در کشور و مشکلات کشاورزی گردد. دیگری به معنی بهبود نباتات خاص (بویژه گسترش انواع بذرهای اصلاح شده گندم و برنج) و تولید زیاد آنان است. براساس مطالعات میسرا، انقلاب سبز باعث کاهش مهاجرت های روستایی نشده است و بعضاً باعث بروز اخلافاتی مابین نواحی روستایی (بخاطر بازده متفاوت زمین ها در این محصولات اساسی) نیز شده است (توضیحات بیشتری در بخش استراتژی های توسعه اقتصادی آمده است).  (رزاقی – 1381- 40) توسعه روستاها و ضرورت تحقق آن

۲) استراتژی اصلاحات ارضی

اکثر کشورهای جهان، برای گذار از یک ساخت ارضی به ساختی دیگر، اصلاحات ارضی را در برنامه ریزی های توسعه روستایی خود گنجانده اند. به عبارت دیگر، تجدید ساختار تولید و توزیع مجدد منابع اقتصادی را از اهداف عمده برنامه های توسعه روستایی خویش قلمداد نموده اند. از دیدگاه بسیاری از صاحبنظران امر توسعه (همچون میردال و تودارو)، اصلاحات ارضی کلید توسعه کشاورزی است. البته در بعضی موارد نیز، به دلیل ساماندهی نامناسب خدمات پشتیبانی و تخصیص اعتبارات موردنیاز، چیزی به درآمد زارعان خرده پا افزوده نمی شود. (رزاقی – 1381- 40)

۳) استراتژی صنعتی نمودن روستاها

اگرچه در این استراتژی، توسعه کشاورزی در فرآیند توسعه روستایی حایز اهمیت است اما در عین حال باید با توسعه فعالیت های صنعتی همراه شود. در بسیاری از کشورها (بخصوص آسیایی ها) صرفاً زراعت نمی تواند اشتغال کافی و بهره ور ایجاد نماید (ظرفیت زمین نیز محدود است) بدین جهت باید به ایجاد اشتغال سودآور غیرزراعی نیز پرداخت تا تفاوت درآمد شهرنشینان و روستانشینان افزایش نیافته و مهاجرت روستاییان به شهر کاهش یابد. در این راستا باید اقدامات ذیل صورت پذیرد: (الف) ایجاد مشاغل غیرزراعی و فعالیت های درآمدزا، (ب) رواج مراکز روستایی دست پایین. اهداف عمده این استراتژی را می توان اینگونه برشمرد:

▪ ایجاد اشتغال غیرکشاورزی برای روستاییان بیکار یا نیمه بیکار در یک منطقه

▪ همیاری در جلوگیری از جریان مهاجرت به مراکز شهری

▪ تقویت پایه های اقتصادی در مراکز روستایی

▪ استفاده کامل (بیشتر) از مهارت های موجود در یک ناحیه

▪ فرآوری تولیدات کشاورزی محلی

▪ تهیه نهاده های اساسی و کالاهای مصرفی برای کشاورزان و دیگر افراد محلی

برای مطالعه ادامه این بخش لطفا مقاله را دانلود کنید.

۴) استراتژی رفع نیازهای اساسی

این استراتژی در جستجوی اتخاذ شیوه ای است تا براساس آن نیازهای اساسی فقیرترین بخش از جمعیت روستایی را به درآمد و خدمات (در طول یک نسل)، برطرف نماید. نیازهای اساسی شامل درآمد (کار مولد) و هم خدمات موردنیاز زندگی می شود. محورهای اصلی این استراتژی عبارتند از:

▪ تغییر معیار برنامه های اجرایی از ”رشد“ به سمت ”نیازهای اساسی“ که از طریق اشتغال و توزیع مجدد صورت می گیرد (به عبارت دیگر از ”رشد اقتصادی“ به ”توسعه اقتصادی“).

▪ چرخش از اهداف ذهنی به سمت اهداف عینی و واقعی

برای مطالعه ادامه این بخش لطفا مقاله را دانلود کنید.

ج) رویکردهای اجتماعی فرهنگی:

۱) استراتژی توسعه اجتماعی

استراتژی توسعه اجتماعی محلی (جامعه ای)، اهداف توسعه اقتصادی اجتماعی را تواماً شامل می شود و نوید می دهد که هم پایه های نهادهای دموکراتیک را بنا نهد و هم در تامین رفاه مادی روستاییان مشارکت نماید. (بوشهری – 1381- 63) توسعه روستاها و ضرورت تحقق آن

۲) استراتژی مشارکت مردمی

از این دیدگاه، مردم هم وسیله توسعه هستند و هم هدف آن. طرح های توسعه روستایی چه به لحاظ ماهیت طرح ها و چه به خاطر محدودیت امکانات و منابع دولتی، نیازمند مشارکت مردم در ابعاد وسیع هستند. در این استراتژی باید با تلفیق مناسب رویکردهای بالا به پایین و پایین به بالا، امکان مشارکت گسترده مردم را در فرآیند توسعه روستایی فراهم آورد. محورهای اصلی این استراتژی عبارتند از:

▪ تاکید بیشتر بر نیازهای مردم

▪ تشویق و افزایش مشارکت مردم در هر مرحله از فرآیند برنامه ریزی

▪ بسط و ترویج سرمایه گذاری های کوچک، که مردم قادر به اجرای آن باشند

▪ کاهش هزینه های مردم و در مقابل افزایش درآمدهای آنان

▪ تشویق مردم در جهت تداوم و نگهداری پروژه های توسعه (افزایش آگاهی های مردم و کاهش زمان و هزینه طرح ها و پروژه ها)

برای مطالعه ادامه این بخش لطفا مقاله را دانلود کنید.

د) رویکردهای فضایی، منطقه ای و ناحیه ای:

۱) استراتژی های تحلیل مکانی

والتر کریستالر (۱۹۳۳) برمبنای نظریات جی.اچ.فون تونن و آلفرد وبر (۱۹۰۹) نظریه ”مکان مرکزی“ را ارایه نمود که براساس میزان جمعیت، نقش و کارکرد، فاصله، پراکندگی سکونتگاه های انسانی به شرح و تبیین ساختار (چارچوب) فضایی سکونتگاه ها و حوزه نفوذ آنان (و بالتبع سروساماندهی به نحوه چیدمان نقاط شهری و روستایی) می پردازد. متخصصان این زمینه با پذیرش علم جغرافیا (به عنوان تحلیل گر فضای زیست)، به استفاده از نظریات برجسته دیگر در رابطه با تقسیم بندی فضایی مکانی و ساماندهی فضا نیز مبادرت نمودند. سه نظریه مطرح در این زمینه را می توان به طور خلاصه اینگونه معرفی نمود:

▪ نظریه زمین های کشاورزی (جی.اچ.فون تونن):

این نظریه به تحلیل چگونگی استفاده و سروساماندهی به زمین های کشاورزی می پردازد. براساس این نظریه فعالیت های کشاورزی و ارزش زمین ها متناسب با فاصله آن ها از بازار (شهری) تعریف می شود (دوایر متحدالمرکزی حول شهرها).

▪ نظریه مکان یابی صنایع (آلفرد وبر):

براساس این نظریه، صاحبان صنایع می کوشند مکانی را جهت استقرار کارخانه های خود برگزینند که با حداقل هزینه تولید محصول و توزیع آنان (هزینه های حمل ونقل) همراه باشد. در واقع زنجیره ای از جریان کالا، خدمات و اطلاعات (وزن و نحوه تعامل آن ها) ما را قادر به مکان یابی صحیح صنایع می کند.

▪ نظریه مکان مرکزی (والتر کریستالر):

برای مطالعه ادامه این بخش لطفا مقاله را دانلود کنید.

۲) استراتژی توسعه روستا شهری

از پایان دهه ۱۹۷۰، در واکنش به زوال الگوهای توسعه و پس از استراتژی ”نیازهای پایه“ سازمان جهانی کار (۱۹۷۶)، استراتژی توسعه روستا شهری یا منظومه کشت شهری (اگروپولیتن) مطرح گردید. برای درک بهتر این استراتژی باید الگوی ”مرکز پیرامون“ و استراتژی نیازهای پایه را دانست. (رزاقی – 1375- 45)

برای مطالعه ادامه این بخش لطفا مقاله را دانلود کنید.

۳) استراتژی یوفرد

این استراتژی برپایه نقش فعالیت ها و کارکردهای شهری در توسعه روستایی (و منطقه ای) تعریف می شود که شامل این مراحل می گردد: تجزیه و تحلیل منابع ناحیه ای، تدوین نقشه تحلیلی منطقه، تحلیل نظام سکونتگاهی، تحلیل ارتباطات فضایی، تحلیل دسترسی ها (ارتباطات)، تحلیل شکاف عملکردی، تنظیم استراتژی های توسعه فضایی، تعیین نارسایی پروژه ها و برنامه های توسعه، بازبینی و نهادینه سازی تحلیل های فضایی در برنامه ریزی روستایی و ناحیه ای.(نیلی – 1382 – 37)

برای مطالعه ادامه این بخش لطفا مقاله را دانلود کنید.

انواع طرح ها

طرح ساماندهي فضا و سكونتگاه هاي روستايي

طرحی است كه به منظور توسعه هماهنگ و موزون فعاليتهاي كشاورزي ، صنعتي و خدماتي از طريق توزيع مناسب جمعيت واستقرار بهينه خدمات در محيط هاي روستايي و حمايت از اجراي آن تهيه مي شود. محدوده هر يك از اين طرحها در طرح ناحيه اي مربوط تعيين مي شود. (نجفی -1376 – 88)

تعریف و اهداف:

طرح ساماندهی فضا و سکونتگاههای روستايی در واقع يک سند برنامه ريزی برای محدوده مورد مطالعه است که می توان از آن به عنوان طرح تفصيلی طرح جامع شهرستان نيز ياد کرد. هدف اين طرح بررسی جزئی و يا تعمق بيشتر پيشنهادات تفصيلی روستا در ابعاد مختلف در محدوده بخش و تا سطح روستا به جهت رسيدن به توسعه پايدار روستايی است. از جمله مواردی که در اين طرح مد نظر می باشد عبارتند از: سنجيدن و متناسب کردن نظام اسکان استقرار و فعاليتهای توزيع خدمات رفاهی و پشتيبان توليد بر اساس سلسله مراتب تقسيمات کالبدی، ارائه برنامه و طرحهای اقتصادی. (نجفی -1376 – 89)

نحوه اولويت بندی تهيه طرح ساماندهی فضای سکونتگاههای روستايی:

مناطق مستعد توسعه در ابعاد مختلف که اين استعداد به دلايل مختلف به فعل در نيامده است.

مناطقی که از پراکندگی و محروميت خاصی برخوردار هستند و نياز به بررسی و ساماندهی آنها ضرورت دارد.

مناطقی که در معرض حوادث طبيعی قرار دارند. توسعه روستاها و ضرورت تحقق آن

مناطق پر جمعيت که به دليل عدم برنامه های عمرانی و اقتصادی و غيره روند مهاجرت در آنها وجود دارد

مناطق با استعداد و دارای توانهای اقتصادی که به دليل عدم جمعيت مناسب نمی توان از توان و ظرفيتهای اقتصادی آنها بهره برد.

بخشهايی که طرح جامع شهرستان مصوب دارند نياز به مطالعات تفضيلی در آنها بر اساس طرح جامع شهرستان وجود دارد.

اجرای عمليات:

احياء بافتهای با ارزش در روستاهای دارای اين ويژگی

طرح جابجايی روستاهای در معرض حادثه

طرح هادي روستا

عبارت از طرحي است كه ضمن ساماندهي و اصلاح بافت موجودميزان و مكان گسترش آتي و نحوه استفاده از زمين براي عملكردهاي مختلف از قبيل مسكوني، توليدي ، تجاري و كشاورزي و تأسيسات و تجهيزات و نيازمندي هاي عمومي روستايي را حسب مورد در قالب مصوبات طرحهاي ساماندهي فضا و سكونت گاههاي روستايي ياطرح هاي جامع ناحيه اي تعيين مي نمايد. (پترین – 1381- 134)

برای رشد و پیشرفت هر مجموعه، نیازمند به مطالعه و امکان سنجی دقیق هستیم تا با توجه به آنها، طرح های دقیق برای آن مجموعه پی ریزی شود. در مجموعه ایی مانند روستا، طرح های هادی روستایی می تواند زمینه توسعه و عمران نقاط روستایی را فراهم و مقدمات اجرایی شدن آن را میسر نماید. طرح هادی روستای در ایران از سال 1362 و تحت عنوان، روان بخشی روستاها، شروع و در سال های بعد از 1366 توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی پی گیری شد. توسعه متوازن روستاها در ابعاد کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و ایجاد عدالت اجتماعی از جمله اهداف این طرح ها عنوان شده است. (همان) توسعه روستاها و ضرورت تحقق آن

برای مطالعه کامل لطفا مقاله را دانلود بفرمایید