برنامه ریزی فضایی سکونتگاه های روستایی

یکی از مسایل مهم برنامه ریزی مکانی تشخیص و تشکیل سلسله مراتبی از سکونتگاه هاست که بتواند چارچوب موثری برای برنامه ریزی در محل باشد. مقصود از سلسله مراتب اسکانی ترتیبی است که بنابر آن سکونتگاه ها از نظر تعداد جمعیت و فعالیت ها در رابطه با هم استقرار یابند. برنامه ریزی فضایی سکونتگاه های روستایی

هر چه مکان یک سکونتگاه در سلسله مراتب بالاتر باشد، سطح فعالیت هایی که در آن جای دارند، بالاتر خواهد رفت. خدمات کمیاب و برتر یعنی خدماتی که دارای آستانه بالاتری هستند در سطوح بالاتر شبکه سلسله مراتب سکونتگاه ها و خدمات با آستانه پایین تر در سطوح پایین تر سکونتگاه ها جای می گیرند. به تجربه و در مطالعات گوناگون در سراسر جهان و از جمله در ایران دیده شده است که عموما خدمات در سطوح فوقانی شبکه سکونتگاه ها دارای تنوع و کیفیت بالاتری هستند.

در حالی که تنوع و کیفیت در سطوح پایین پایین تر شبکه، بسیار پایین است. همچنین به تجربه ثابت شده است خدماتی که در سطوح پایین تر شبکه سکونتگاه ها دیده می شود در سطوح بالاتر نیز وجود دارد؛ در صورتی که ممکن است بسیاری از خدمات سطوح بالاتر در سطوح پایین تر وجود نداشته باشد؛ این واقعیت نیز به عامل آستانه مربوط می شود؛ زیرا خدمات با آستانه پایین در جایی که آستانه لازم برای خدمات کمیاب تر وجود دارد، ارائه آن می تواند اقتصادی باشد، حال آن که این واقعیت در شرایط عکس نمی تواند صادق باشد.(عظیمی؛ 1382 : 13 تا 14)

کلیات

تعریف طرح

طرح ساماندهی فضا و سکونتگاههای روستایی ،طرحی است که به منظور توسعه هماهنگ و موزون فعالیت های کشاورزی ، صنعتی و خدماتی از طریق توزیع مناسب جمعیت و فعالیتها و استقرار بهینه خدمات در محیط های روستایی ، هماهنگ با نظام شبکه شهری تهیه می شود.

ماهیت طرح

طرح های سامانده فضا و سکونت گاههای روستایی ماهیتی همه جانبه و میان بخشی داشته و برنامه ای یکپارچه و راهبردی برای توسعه اقتصادی ، اجتماعی و کالبدی محیط روستایی با تاکید بر جنبه های اجرایی بویژه در زمینه های فضایی – کالبدی است.

جایگاه طرح

طرحهای ساماندهی فضا و سکونتگاههای روستایی که بر حسب مورد بنا به توصیه طرح های ناحیه ای تهیه می شوند، به منزله طرح فرداست برای طرح های هادی روستایی و طرح بهسازی بافت های با ارزش روستایی.

محدوده مطالعاتی طرح

محدوده مطالعاتی طرحهای ساماندهی فضا و سکونتگاههای روستایی ، قلمرو یک یا چند مجموعه روستایی است که در طرح های توسعه و عمران ( جامع ) ناحیه  ( شهرستان ) به عنوان طرحهای مصوب فرداست مشخص می گردد.

هدف کلی طرح

ایجاد بستر و زمینه های مناسب برای توسعه پایدار محیط روستایی و سازماندهی سلسله مراتبی خدمات و تاسیسات روستایی و پی ریزی نظام استقرار مناسب سکونتگاههای روستایی با پراکنش بهینه جمعیت در روستای کندر.

اهداف تبعی

ساماندهی فضایی سکونتگاههای روستایی موجود در قالب  نظام تقسیمات فضایی – کالبدی

ساماندهی اقتصادی محدوده مورد مطالعه مبتنی بر ارائه برنامه ها ، طرحها و پروژه های اقتصادی به تفکیک تقسیمات کالبدی طرح.

توزیع و پراکنش جمعیت روستایی در قالب نظام تقسیمات کالبدی طرح.

ساماندهی مناسب تاسیسات و خدمات رفاهی با توجه به نظام سلسله مراتبی و تقسیمات کالبدی پیشنهادی.

برنامه ریزی فضایی سکونتگاه های روستایی

ساختار فضایی

ساختار فضایی عبارت است از آرایش و سازمان پدیده های سطح زمین در اثر فعالیت فرآیند های طبیعی و انسانی  (Smal and Witherick, 1990:214 ) . ساختار فضایی را به عنوان آرایش در نحوه استقرار گره گاه ها و شبکه ها در فضا، در رابطه با یکدیگر تعریف می کنند که عبارت است از تجلی روابط درونی و برونی واحد های یک مجموعه فضایی و جایگاه اجزای آن بر بستر محیط فیزیکی (اجلالی، 1373 : 55 تا 56).

سازمان فضایی

منظور از سازمان فضایی، عبارت است از ترتیب و توزیع نظام یافته واحد های یک مجموعه در فضا، در راستای عملکردهای عمومی مجموعه (آسایش، 1381 : 145)

سازمان فضایی زیستگاه های انسانی، شهری و ناحیه ای نتیجه مستقیم فرآیند های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نهادی می باشد. این فرآیند ها عملکردی در فضا دارند اما فی نفسه فرآیندهای فضایی نیستند. عملکرد محض سیاست های ساختاری بدون درونمایه فضایی، لاجرم به مسایل تبعی می انجامد؛ مثلا تخریب و پاکسازی آلونک ها در بخشی از شهر، به حذف مسایل مربوط به فقر و واحدهای مسکونی محقر نمی انجامد؛ به همین دلیل اغلب برنامه ریزی های فضایی که در جهان سوم تهیه می شود، به نتایج مطلوب نمی رسد؛ زیرا با تغییرات ساختاری همراه نمی باشند (شکویی، 1375 : 119 تا 120).

عوامل موثر در پیدایش تفکر سازمان فضایی و مکان های مرکزی

تا پایان دهه 1960، در اکثر کشورهای جهان سوم توسعه مبتنی بر جداسازی بخشی بود. بر اساس آن می بایست:

– بهره وری کشاورزی افزایش یابد؛

– کشاورزی تجاری شود؛

– زیر ساخت ها (بنادر، فرودگاه، راه آهن) و خدمات رفاهی عمومی (آب لوله کشی شده، برق، سیستم های تلفنی) ایجاد شود؛

– سیستم بازاریابی بهبود پیدا کند؛

– کشت فشرده رایج گردد؛

– تسهیلات اعتباری در اختیار افراد قرار گیرد؛

– از گونه های پر بازده در کشاورزی استفاده گردد؛

– در کشاورزی از نهاده های بیشتری استفاده گردد و

– فرصت های شغلی غیر زراعی ایجاد شود تا توسعه پایدار حاصل گردد.

چون این برنامه ها ماهیت بخشی داشت و به بعد فضایی طرح ریزی توسعه توجهی نکرده بود، به نتیجه مطلوب منجر نگردید.

از طرف دیگر در دهه های گذشته در کشور های در حال توسعه:

– گرایش صنعتی شدن به نتایج ناامید کننده ای رسید؛

– شهرهای کانونی به طور کنترل نشده ای رشد کردند؛

– نا آرامی های سیاسی در پیرامون ها گسترش یافت؛

– جمعیت فقیر حوزه های پیرامونی افزایش یافت؛

– رشد اقتصادی مبتنی بر برابری مورد تاکید قرار گرفت؛

در نتیجه توجه خاصی به «ایجاد موازنه بین بخش های مختلف اقتصادی» معطوف گردید. در نتیجه ایده «مدل های مکان های مرکزی» مورد توجه قرار گرفت (مهندسان مشاور DHV ، 1371 : 75 تا 78).

ایده اندازه و فاصله گذاری سکونتگاه های انسانی

استدلال این ایده آن بود که تفاوت کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه را تا حدی می توان بر اساس تفاوت های اصول سازمان دهنده شبکه سکونتگاه ها تبیین کرد و با سازماندهی پراکندگی فضایی سکونتگاه ها می توان توسعه اقتصادی را تقویت کرد. زیرا سلسله مراتب در هم تنیده مکان های مرکزی تجاری کردن کشاورزی را بهبود می بخشد، روند تبادل کار آمد کالا و خدمات را تسهیل می کند، پیوند های روستا- شهر را تقویت می نماید. از این رو «یک سلسله مراتب سکونتگاه های انسانی یکپارچه» عامل حیاتی در انتقال فضایی توسعه اقتصادی و اجتماعی تلقی می شود. این الگو در کشور های جهان سوم وجود نداشت، یعنی مراکز متوسط مجهز و مراکز سطح پایین در سلسله مراتب سکونتگاه های کشور های در حال توسعه به چشم نمی خورد و نیازمند اصلاح بود (مهندسان مشاور DHV ، 1375 : 141).

هدف از ایجاد نظام منسجم و سلسله مراتبی مکان های مرکزی

تشویق تجمع زدایی فعالیت و خدمات اجتماعی، اقتصادی یکی از اهداف ایجاد نظام منسجم و سلسله مراتبی مکان های مرکزی بود تا مهاجرت های روستایی کاهش یابد و رشد سریع شهرها متوقف گردد.

ارائه برخی کاکردها به روستاییان به نحوی مطلوب تر و تدارک نهاده ها و بازار محصولات کشاورزی از دیگر اهداف ایجاد نظام منسجم و سلسله مراتبی مکان های مرکزی بود.

در پاسخ به این پرسش که آیا یک نظام فضایی مبتنی بر سلسله مراتب به معنی تمرکز زدایی است، رادل و راندینلی بر این باورند که ملحوظ داشتن درجه مشخصی از تمرکز تلاش های توسعه اجتناب ناپذیر است زیرا:

– تمرکز موجب صرفه جویی مقیاس، توزیع منافع و اثرات نشر می شود.

– مراکز اقتصادی حوزه نفوذ خود را از طریق عرضه، بازار و نظام های اداری و خدمات رسانی که موجب تامین فرصت های اشتغال فزاینده و متنوع می شوند، سازمان می دهند.

– بازده سرمایه گذاری های پیشین، سرمایه لازم برای توسعه بیشتر را تامین می کند.

– تمرکز خدمات اجتماعی و اقتصادی موجب بهبود راه ها می شود.

– تمرکز خدمات اجتماعی و اقتصادی  موجب ایجاد بازارهای جدیدی می شود (مهنسان مشاور DHV ، 1375 : 150 تا 152).

اصول کلی و مفاهیم کلیدی نظریه های مکان مرکزی

عقاید «کریستالر» در مورد نظام سلسله مراتبی زیستگاه، بیشتر به اصول تجاری و حمل و نقل متکی است. «لوش» چشم انداز اقتصادی خود را در قالب نواحی تجاری متفاوت توصیف می کند، در حالی که «گالپین» و پیروانش مکان های مرکزی را به صورت تجربی و از دید روستایی تجزیه و تحلیل می کنند. به طور کلی تمامی نظریه های مکان مرکزی، بر چهار مبنا استوارند:

– یکسانی چشم انداز فرهنگی و فیزیکی؛

– نواحی واحد نامحدود،

– قابلیت دسترسی یکسان مکان های مرکزی در تمام جهات؛

– رفتار منطقی مصرف کننده.

این مبانی حالت آرمانی داشته و در واقعیت وجود ندارد. مفاهیم کلیدی نظریه مکان های مرکزی به سلسله مراتب زیستگاه ها و مرکزیت یک مکان ویژه دلالت دارند. این مفاهیم عبارتند از:

دامنه کالا، یعنی مسافتی که مردم برای تامین خدمات و کالاهای معینی حاضر به طی آن می شوند.

ارزش آستانه عبارت است از حداقل قدرت خرید لازم به منظور ایجاد تقاضای کافی برای عرضه کالا و خدمات خاص (مهندسان مشاور DHV، 1375 : 79 تا 80)

توسعه فضایی و کالبدی سکونتگاه های روستایی

به طور کلی عرصه های روستایی در سطح کشور به عنوان یک واقعیت مکانی- فضایی، برایندی از تعامل مولفه های متفاوت اکولوژیکی، اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و کالبدی است. میزان وحدت و همسویی واقعیت فوق (روستا) با مقتضیات زمان را می توان با ملاحظه وضعیت ساختاری- کارکردی سکونتگاه ها و جایگاه آن در نظام اسکان سرزمین، بازشناخت. برش عمودی از نظر عرصه های روستایی در بردار زمان، حاکی از دوره گذار دو وجهی است:

در ابتدا، دوره ای است که سکونتگاه های روستایی بر پایه توانمندی ها والزامات درونی به حیات نسبتا پایدار خویش تداوم بخشیده و نقشی محوری را در سامان اقتصادی- سیاسی سرزمین داشته است. از ویژگی های بارز این دوره شاید بتوان از ساختار موزاییکی و «خرده فضاهای منحصر به فرد» نام برد، زیرا علی رغم کثرت در تنوع پدیده های مکان ساز اکولوژیکی، اجتماعی، اقتتصادی، سیاسی-امنیتی، یا آگاهی از محدودیت های منابع موجود، روستا ها هویت و کارکرد خویش را در ارتباط با شهر ها و به عنوان «روستاهای نمونه» ایرانی حفظ کرده اند، و تبعیت و انطباق الگوی استقرار یاد شده نمودی از آگاهی های محیطی و توازن میان انسان روستایی و محیط زیست وی بوده است.

این حیات متعادل زیستی و به عبارتی انطباق ظرف با مظروف، در ابتدای قرن جاری به واسطه نفوذ و تاثیرگذاری عوامل برون زا در ابعاد مختلف سیاسی و اجتماعی- اقتصادی دچار تغییر و دگرگونی های بنیادین می شود.از این پس تداوم حیات، به جای الزامات درونی، با ضرورت های بیرونی همسو می شود و ساختار و کارکرد فضاهای روستایی دچار انقطاع زمانی- مکانی می گردد؛ زیرا مبنا قرار گرفتن اصول سه گانه اقتصاد سرمایه داری، یعنی سود مندی حداکثر، صرفه جویی های ناشی از تجمع، و اقتصاد مقیاس، زمینه ساز جدایی گزینی عرصه های روستایی از مجموعه اقتصاد فضایی سرزمین به نفع نقاط شهری می شود، چرا که دیگر حیات حوزه های شهری متکی بر مازاد تولید روستایی نیست، بلکه در سطح ملی بر پایه ارز حاصل از فروش نفت خام قرار می گیرد.

نمونه دو صفحه از مقاله برنامه ریزی فضایی سکونتگاه های روستایی

از آنجایی که منابع اقتصادی موجود در عرصه های روستایی به دلیل سرشت محدود و پراکنده و فناوری محدود و سنتی، امکان رقابت با اقتصاد نوین را از حیث مقیاس و سودآوری نداشت، در مجموع، زمینه ساز گسستگی و بحران (مکانی- فضایی) در نظام اسکان سرزمین گردید، که از آثار مخرب آن پایین آمدن استاندارد های زندگی روستایی، بی توجهی به مسئله توسعه و عمران روستایی و در نتیجه تخلیه نقاط روستایی و مهاجرت بی رویه به شهرها و کاهش بیش از پیش تولید است. (توسعه روستایی با تاکید بر جامعه روستایی ایران- ازکیا؛ 47 تا 49)

طرح های اسکان

طرح ای اسکان دارای 2 ویژگی 1- تحرک جغرافیایی جمعیت و 2- برنامه ریزی و کنترل که مسئولیت نوعی هیات مدیره است . به دلایل مختلف از جمله دلایل انسان دوستانه ، سیاسی ، اقتصادی ، افزایش جمعیت ، فرسایش خاک ، کمبود زمین و آب جلوگیری از هجوم تحصیل کرده های روستایی به شهرها و استفاده بهتر از سطح زیر کشت، گروه بندی مجدد جمعیت برای استفاده بهتر از امکانات کشاورزی اجتناب ناپذیر می شود.

این طرح حا به دلایل فراهم کردن حداقل امکانات رفاهی و کشاورزی به جای اینکه طرح هایی سازمان یافته باشد، نوعی مهاجرت اجباری است.

طرحهای اسکان با این فرض که از نظر اقتصادی خودکفا بوده و مسائل اداری را به نحو خوبی حل خواهند کرد، شکل گرفته، اما در عمل با مشکلات مالی و اداری فراوانی دست به گریبان شد. یک مساله مهم مالی طرح دریافت کالاهای سرمایه ای به طور نسیه بود که بازپرداخت آنها فقط در صورتی امکان داشت که تولید روزبروز افزایش یافته و قیمت محصول نیز پایین نیاید. مساله دیگر بازپرداخت اقساط زمین در اختیار طرح ، به دولت است. مشکلات اداری نیز از میزان متفاوت تعهدات خانوارهای عضو ناشی می شود. همچنین در تصمیم گیری های مربوط به تولید، سیستم کشت و تخلیه نیروی کار ، میان مدیران و زارعان ستیزه در می گیرد.

نظریه ها

نواحی بازاری گالپین:

گالپین و پیروانش، مکان های مرکزی را از دیدگاه روستایی تجزیه و تحلیل کردند و از این راه سلسله مراتب عملکردی را به صورت تجربی بدست آوردند. بر اساس اطلاعات جمع آوری شده در مصاحبه ها، نقشه هایی ترسیم شده که بر روی آن ها، دامنه مکانی کالاها و خدماتی که از مکان های ویژه به دست آمده بودند، نشان داده شده بود. در این نقشه ها نشان داده شده بود که نواحی داد و ستد با یکدیگر تداخل نداشتند و برخی بزرگتر از دیگر مناطق بودند.

یکی از مشاهدات تئورب گالپین این است که مرزهای مصنوعی اداری، ضمن ایجاد ابهام در حقایق، مانعی در مسیر پیدایش یک الگوی منطقی و کارایی منطقه ای پدید می آورند. به اعتقاد گالپین برای اصلاح آن، عمل برنامه ریزی شده و آگاهانه لازم است تا ساختار «سلسله مراتبی» مناسب ایجاد کند که در آن، مکان های مرکزی کارکردی هماهنگ را به خود اختصاص دهند؛ این فرآیند برنامه ریزی، به گامهای ویژه ای نیازمند است. که عبارتند از:

1) ترسیم دقیق توپوگرافی اجتماعی؛

2) تاسیس حکومت محلی؛

3) حل مسائل ویژه و تنگناهای موجود (مهندسان مشاور DHV 86 : 1371)

برنامه ریزی فضایی سکونتگاه های روستایی

رهیافت های توسعه فضایی:

این رهیافت ها همگی به ارتقای یک سلسله مراتب در هم بافته مکان های مرکزی به عنوان محور اصلی کار تاکید داشته اند. از جمله این رهیافت ها عبارتند از:

1- رهیافت های مراکز رشد:

این نظریه ریشه در نظریه قطب رشد مربوط به اوایل دهه 1960 دارد. اما برای استفاده در آمایش سرزمین نکات جدیدی را پذیرفته بود. طبق نظریه قطب رشد، با کمک سرمایه گذاری جهت یافته در شهرهای متوسط برگزیده میتوان واحدهای صنعتی جدیدی بوجود آورد که این واحدها نیز به نوبه خود واحد های صنعتی دیگری را جذب می کنند و در نتیجه رشد صنعتی نوین به پیش می رود. به عبارت دیگر بر اساس مفهوم قطب رشد، دولت های کشور های در حال توسعه می توانند با سرمایه گذاری سنگین در صنایع سرمایه بر در مراکز شهری بزرگ رشد اقتصادی را شکوفا ساخته که از آنجا به پیرامون نفوذ نماید و توسعه ناحیه ای بوجود آید.

فهرست

فصل اول

مقدمه

کلیات

ساختار فضایی

سازمان فضایی

توسعه فضایی و کالبدی سکونتگاه های روستایی

طرح های اسکان

نظریه ها

نواحی بازاری گالپین

رهیافت های توسعه فضایی

نظریه فریدمن

برنامه ریزی فضایی سکونتگاه های روستایی

فصل دوم

سیمای روستا

وضعيت کل روستا

قدمت روستا و عوامل تشکيل گيري

وضعيت اقتصادي روستا

وضعيت اجتماعي روستا

مطالعات کالبدي در داخل روستا

قدم زدن عرضي در روستاي کندر

تجزيه و تحليل برش عرضي و تاريخي در روستاي کندر

خط سير زمان

برش عرضي تاريخي

بررسی بخش خدمات در روستای کندر

 بررسی بخش کشاورزی  در سطح روستای کندر

بررسی فضایی و کالبدی در روستای مورد مطالعه

حوزه روستایی

مجموعه روستایی

منظومه روستایی

فصل سوم

نتیجه گیری از فصل دوم

پیشنهادات

نتیجه گیری کلی از موضوع مورد بررسی

منابع